مبانی نظری نظریه های فلسفی اخلاق

 گونه ­شناسی نظام‌های اخلاقی

    علاّمه طباطبایی در تفسیر المیزان نوعی گونه ­شناسی از نظام‌های اخلاقی ارائه می­دهد. ایشان معتقدند علم اخلاق عبارت است از فنی که پیرامون ملکات انسانی بحث می­کند، ملکاتی که مربوط به قوای نباتی و حیوانی و انسانی اوست تا فضایل آنها را از رذائلش جدا سازد و معلوم کند کدام یک بد، رذیله و مایه نقص اوست تا آدمی بعد از شناسایی آنها خود را با فضایل بیاراید و از رذایل دور کند. اصلاح اخلاق و تحصیل ملکات فاضله در دو طرف علم و عمل و پاک کردن دل از خوی های زشت با «تلقین علمی» و «تکرار عملی» ممکن است که خود اینها به دو طریق ممکن می­شود که البته ایشان در ادامه راه سومی نیز بدان می­افزاید که این سه عبارتند از:

    «راه اول در نظر داشتن فوائد دنیایی فضایل و فوائد علوم و آرائی که مردم آن را می­ستایند. این طریقه همان طریقه معهودی است که علم اخلاق قدیم، اخلاق یونان و غیره بر آن بنا شده است و قرآن کریم اخلاق را از این طریق استعمال نکرده و زیربنای آن را مدح و ذم مردم قرار نداده که ببینیم چه چیزهایی در نظر عامۀ مردم ممدوح و چه چیزهایی مذموم است؟ چه چیزهایی را  جامعه می­پسندد و چه چیزهایی را جامعه نمی­پسندد و قبیح می­داند.

     راه دوم از تهذیب اخلاق این است که آدمی فوائد آخرتی آن را در نظر بگیرد و این طریقه، طریقۀ قرآن است. اخلاق را از راه غایات اخروی، اصلاح و تهذیب می­کند که یک یک آنها کمالات حقیقی قطعی هستند نه کمالات ظنی. این روش اصلاح اخلاق، طریقۀ انبیا است که نمونه­های بسیاری از آن در قرآن آمده و نیز به طوری که پیشوایان ما نقل کرده­اند در کتب آسمانی گذشته نیز بوده ­است.

    راه سومی هم وجود دارد که مخصوص قرآن کریم است و در هیچ یک از کتب آسمانی که تاکنون به ما رسیده یافت نمی­شود و نیز از هیج یک از تعالیم انبیا گذشته نقل نشده و نیز در هیج یک از مکاتب فلاسفه و حکمای الهی دیده نشده و آن عبارت است از این که انسان‌ها را از نظر اوصاف و طرز تفکر طوری تربیت می­کند که دیگر محل و موضوعی برای رذایل اخلاقی باقی نمی­گذارد و به عبارت دیگر اوصاف رذیله و خوی های ناستوده را از طریق رفع از بین می­برد نه دفع؛ یعنی اجازه نمی­دهد که رذایل در دل ها راه یابد تا درصدد برطرف کردنش برآیند، بلکه دل ها را آن چنان با علوم و معارف خود پرکرده که دیگر جایی برای رذایل باقی نمی­گذارد. هرعملی که انسان برای غیر خدا انجام می­دهد لابد منظوری از عمل دارد؛ یا می­خواهد عزتی به دست آورد یا از نیرویی می­ترسد که می­خواهد از شر آن محفوظ بماند. قرآن کریم هم عزت را منحصر در خدای سبحان کرده ان العزه لله جمیعاً و هم نیرو را منحصر در او کرده ان القوه لله جمیعاً و اگر براستی این دو قضیه برای کسی معلوم شود یعنی علم یقینی به آن داشته یاشد تمام بدی ها و پستی­ها از دلش شسته می­شود.(طباطبایی،1364: 265-264)

   ایشان با یادآوری همین بحث می­نویسند: «مقتضای روش اول این است که نفس خود را اصلاح کنیم و ملکات آن را تعدیل نماییم تا صفات خوبی به دست آوریم. صفاتی که مردم و جامعه آن را بستایند. روش دوم نیز نظیر اولی است با این تفاوت که هدف و غرض در این دو روش متفاوت است. در روش اول جلب توجه و حمد و ثنای مردم و در دومی سعادت حقیقی و دائمی ولی هر دو در این معنا شریکند که هدف نهایی آنها، فضیلت انسان از نظر عمل است. ولی در روش سوم هدف از تهذیب اخلاق تنها و تنها رضای خداست. مقاصد نیز به تبع آن متفاوت است. عشق به جمال و زیباپسندی فطری بشر است. علاقه به محبوب به جایی می­رسد که هیچ چیز را نمی­بیند مگر آنکه قبل از آن و با آن خدا را می­بیند و موجودات از مرتبه استقلال ساقط می­شوند. پس صورت های علمی و طرز فکر چنین کسی غیر از دیگران­ است؛ برای این که دیگران به هر چیزی که نظر می­کنند از پشت حجاب استقلال نگاه می­کنند ولی او این حجاب را پس­زده و این عینک را از چشم برداشته است. همچنین از نظر عمل با دیگران متفاوت است او از آنجا که غیرخدا را دوست نمی­دارد قهراً جز تحصیل رضای او هدفی ندارد پس هدف او با هدف مردم متفاوت است چون او تاکنون مانند سایر مردم هرچه می­کرد به منظور کمال خود می­کرد، ولی حالا هرکاری می­کند بدان جهت می­کند که محبوبش دوست دارد.

    نظام اخلاقی اول یعنی مکتب حکما و فلاسفه تنها به سوی حق اجتماعی و نظام اخلاقی دوم تنها به سوی حق واقعی و کمال حقیقی؛ یعنی آنچه مایۀ سعادت آدمی در آخرت است فرا می­خواند، ولی قرآن کریم به سوی حقی دعوت می­کند که نه ظرف اجتماع گنجایش آن را دارد و نه آخرت و آن خدای تعالی است. قرآن اساس تربیت خود را براین پایه نهاده که خدا یکی است و شریکی ندارد و این زیربنای دعوت اسلام است که بندۀ خالص بار می­آورد و عبودیت محض را نتیجه می­دهد و چقدر میان این سه روش فاصله است. محبت و عشق و شور، انسان محب و عاشق را به کارهایی وا می­دارد که عقل اجتماعی آنها را نمی­پسندد، چون ملاک اخلاق اجتماعی همین عقل اجتماعی است یا به کارهایی وا   می­دارد که فهم عادی ـ که اساس تکالیف عمومی و دینی  است ـ آن را نمی­فهمد(همان:طباطبایی،1364: 271-279)

پیشینه نظری پژوهش در مورد نظریه های فلسفی اخلاق