مبانی نظری نظریه های جامعه شناسی اخلاق

     شاید در نگاه اول، سخن گفتن از اخلاق با رویکرد منفعت­گرایی یا مادی معیشتی دشوار به نظر برسد، ولی گلدنر، درست از همین منظر به چگونگی ارتباط اخلاق با جامعه­شناسی مدرن می­پردازد و تلاش می­کند تا خودداری جامعه­شناسان از تبیین جامعه­شناختی اخلاق را تشریح کند. او می­پرسد چرا جامعه­شناسی اخلاق پا نگرفت؟ و با وجود اینکه اخلاق در مقام متغیر مستقل، جایگاه برجسته­ای در نظریه­های جامعه­شناسی دارد، ولی هیچگاه در جایگاه متغیر وابسته این نظریه­ها قرار نمی­گیرد؟ به زعم وی این مسئله به ماهیت اخلاق و هویت جامعه­شناسی مدرن­ بر می­گردد و با طرح و وارسی آن می­توان به تبار اخلاق و جامعه­شناسی پی­برد.

­ از نگاه وی فایده­باوری و اصالت سودمندی در فرهنگ بورژوازی، علت بحران اخلاقی جوامع مدرن است و جامعه شناسی غربی نیز پاسخی به چالش­های فرهنگ اصالت سودمندی است.

     او دربارۀ شکل­گیری طبقۀ متوسط و فرهنگ آن معتقد است که «طبقه متوسط در کنار زندگی مسیحی دوره فئودال توسعه می­یافت و هرچند از پایگاه و منزلت محکمی برخوردار نبود، اما به علت مفید بودنش از طرف برگزیدگان تحمل می­شد. از دیدگاه نظام پایگاه­های اجتماعی فئودال، طبقه متوسطی وجود نداشت و از نظر اجتماعی از اهمیتی برخوردار نبود و به این علت است که آبه سی اس می­پرسد که طبقه سوم چیست؟ و پاسخ می­دهد چیزی نیست، اما می­خواهد چیزی بشود. از دیدگاه فئودال مسئله پایگاه طبقه متوسط مطرح نبود، بلکه فعالیت­هایی که انجام می­داد؛ یعنی خدمات و کارکردهای آن قابل اهمیت بود. اما پس از چندی طبقه متوسط به سودمندی خود غره شد و به ارزیابی قشرهای اجتماعی دیگر بر مبنای مفید بودن یا نبودن پرداخت. هنگامی که معیارهای سودمندی طبقه متوسط، توسط سایر گروه­ها هم پذیرفته و با ارزش محسوب شد بر اهمیت طبقه متوسط افزوده شد. دراین زمان به جای اینکه سودمندی فقط مبنایی برای تحمل این طبقه باشد به خودی خود مورد احترام قرار گرفت»(گلدنر،1383 :82).

        مفهوم سودمندی ریشه در تجربه بازار دارد، در بازار افراد می­توانند آنچه که می­خواهند خریداری کنند و دیگران هم آنچه را که مورد احتیاج بود تولید می­کنند و منشا اصلی فرهنگ سودمندگرا در تجربه بازار و دسترسی به بازار کالاها و خدمات بود. ارزیابی افراد یا فعالیت­ها از دیدگاه سودمندی شامل ارزیابی نتایجی می­شود که به دست می­آید. پیدایش و گسترش فرهنگ اصالت سودمندی از تحول اقتصاد مالکانه به اقتصاد بازاری و پیدایش طبقه­ای اجتماعی خبر می­داد که سرنوشت آن به بازار و محاسبه نتایج فعالیت­هایش بستگی داشت.

     فرهنگ سودمندگرا با مسیحیت که اهداف اخلاقی را با ارزش می­دانست و افراد را براساس پیروی از اخلاق دینی ارزشیابی می­کرد در تضاد بود. سودمندگرایی طبقه متوسط با اخلاق به عنوان پدیده­ای مقدس و ماورایی مطابقت نداشت.« بارون دهولباخ در طول عصر روشنگری اظهار می­دارد  که وظایف از طرف خدا به انسان محول نمی­شوند بلکه از ماهیت خود انسان سرچشمه می­گیرند. بیشتر فلاسفه آن دوره تعریف توسان را در مورد پرهیزگاری که معتقد بود وفاداری به انجام اموری است که عقل حکم می­کند پذیرفته بودند. افراد نباید به دیگران صدمه بزنند نه به این علت که قوانین کهن یا قوانین طلایی دین چنین می­گویند بلکه به این علت که چنین کاری دور از عقل است. به این ترتیب مسیحیت دچار یک بیماری مهلکی شد به طوری که در آخرین ربع قرن 19برای بسیاری از افراد جای تعجب نبود که نیچه از مرگ خدایان سخن می­گوید».(گلدنر،1383 :86)

    بنا به اصالت سودمندی، ارزش­گذاری تنها از طریق نتایج سودمند یک عمل ممکن می­شود و سودمندی نیز در زمان و مکان تغییر می­کند. درنتیجه مفید بودن حالتی نسبی است که بر طبق فایده­ای که در حالت خاص دارد و یا رابطه­ای که با سایر عوامل برای رسیدن به هدفی دارد سودمند دیده می­شود و سودمندگرایی به سوی نوعی نسبی­گرایی میل می­کند.« به طوری که جان لاک ضمن اینکه در جستجوی معیاری واحد و جهانی برای اخلاق خوشبختی بود تأکید می­کرد که به ندرت می­توان اصولی برای اخلاق پیدا کرد که بتوان نام برد و قواعد فضیلتی یافت که درجایی حقیر شمرده نشده و یا مورد نکوهش قرار نگرفته باشد؛ زیرا شیوه زندگی در جوامع تحت تأثیر عقاید عملی انسان‌ها و قواعد زندگی متضادی قرار دارد»(همان:87).

   از منظر این فرهنگ، معیارهای غیر این­جهانی و فراتر از انسان درمورد او قضاوت نمی­کنند بلکه انسان‌ها و ماهیت خودشان  آنها را ارزیابی می­کنند. اشیا در رابطه با انسان سودمند یا بی­فایده هستند و برای نفع و خوشبختی او وجود دارند. ارزیابی انسان‌ها و اشیا از منظر نتایج آنها؛ یعنی چگونه می­توان از آنها برای رسیدن به اهداف مورد نظر استفاده کرد و اینکه آنها فی­نفسه چه هستند؟ و اینکه ذاتاً خوب باشند مطرح نیست. هیچ چیز به خودی خود خوب یا بد نیست بلکه باید دید چه نتایجی تولید می­کند؟

    بنابراین با فرهنگ اصالت سودمندی، ارزیابی دوبارۀ ارزش‌های بشری در پرتو فایده­باوری آغاز می‌گردد و کانون توجه از قضاوت اخلاقی تبدیل به قضاوتی شد که بر مبنای دانش انجام می­گیرد. این سؤال که آیا عملی ذاتاً صحیح است به تدریج جای خود را به کوشش برای ارزیابی نتایج عمل می­دهد. سؤال در مورد رفتار انسان به تدریج به جای اینکه بر مبنای «اخلاق» شکل بگیرد براساس«واقعیت ها» شکل می­گیرد.

     بدین­ترتیب، گلدنر نتیجه می­گیرد سودمندگرایی، حوزه اخلاق را محدود می­سازد و بر اهمیت قضاوت بر مبنای دانش تأکید کرده آن را توسعه می­دهد و ارزش اخلاقی را که در جهت اهداف از پیش تعیین شده کار می­کند تضعیف می­کند. به گزینش عمل بدون در نظر گرفتن تقدم اخلاقی آن می­پردازد و تأکید بر نتایج نامعلوم و موکول به آیندۀ قضاوت­های اخلاقی را به تعویق می­اندازد و آنها را به قضاوت بر مبنای دانش تجربی ضمیمه می­کند.

پیشینه پژوهش در مورد نظریه های جامعه شناسی اخلاق