مبانی نظری شاخص های توسعه پایدار

این نوشتار مبانی نظری و پیشینه تحقیق ارزش افزوده اقتصادی می باشد. در بخش اول چارچوب و مبانی نظری ارزش افزوده اقتصادی تشریح می شود و در بخش دوم پیشینه نظری تحقیق ارزش افزوده اقتصادی در پژوهش های داخلی و خارجی مورد بررسی قرار می گیرد.

شاخص های توسعه پایدار
پايدار بدين معنا نيست كه هيچ چيزي تغيير ننمايد. همچنين به معناي مدينه فاضله اي كه هيچ چيز بدي رخ ندهد نمي باشد.  يك جامعه پايدار در پي بقاء و بهبود مشخصه هاي اقتصادي، محيطي و اجتماعي يك ناحيه است تا اعضاي آن بتوانند سالم، بهره ور و با لذت به ادامه حيات بپردازند. يك جامعه داراي انواع مختلفي از سرمايه است. 

2-3-6-1- شاخص چیست؟
شاخص يكي از اجزاي ضروري براي ارزيابي كلي ميزان پيشرفت به سوي توسعه پايدار هستند. تعاريف موجود و اصطلاحات فني كه درباره شاخص ها ارائه شده است هنوز ابهام آميز است. لازم است يك تعريف شفاف و مورد توافق براي شاخص و نيز مفاهيم مربوط به آن مانند آستانه، نمايه، هدف و استاندارد ارائه گردد. منظور از توافق گفته شده تنها توافق سياسي نيست بلكه تعاريف، بايد از جنبه هاي منطقي و ارزشي نيز مورد قبول باشند. برخي تعاريف اختصاصي شاخص ها كه در مراجع مختلف ارائه شده است به شرح زير است: يك متغير فرضي كه بيان كننده يك متغير ديگر است كه خود قابل اندازه گيري و تفسير نيست، يك معيار براي مرور اطلاعات مربوط به يك پديده خاص يا يك نشان گر مستقل براي سنجش آن پديده. شاخص چيزي است كه شما را ياري مي نمايد تا دريابيد كجا هستيد، در امتداد كدام مسير در حال حركت هستيد و به چه ميزان از آنچه مي خواهيد فاصله داريد. يك شاخص خوب به شما پيش از بد شدن يك مسئله هشدار مي دهد و شما را نسبت به حل آن مسئله كمك مي كند. شاخصهاي جامعه پايدار زماني كه ارتباط ميان اقصاد، محيط و جامعه ضعيف هستند بكار مي روند. شاخصهاي پايداري اين واقعيت را منعكس مي كنند كه سه بخش اساسي در اين زمينه با يكديگر در ارتباط هستند.

2-3-6-2- شاخص زیست محیطی
با توجه به اين‌كه روشهای متعارف سنجش اقتصادي و نظام‌هاي حساب‌هاي ملي قادر به سنجش پايداري نبوده‌اند، براي اين منظور شاخص پايداري محيط‌زيست (ESI) را گروهي از صاحب‌نظران از رشته‌هاي مختلف در دانشگاه ييل و مجمع جهاني اقتصاد (WEF) توسعه داده‌اند. شاخص پايداري محيط‌زيست (ESI) نخستين بار در سال 2000 پيشنهاد شد، اما به دليل ضعف و نواقصي كه داشت در سال 2002 مورد بازنگري قرار گرفت. شاخص مزبور با تغيیراتي اندك در سال 2005 نيز براي 146 كشور محاسبه و منتشر شد. شاخص پايداري محيط‌زيست (ESI) توانايي و قابليت‌هاي ملت‌ها را براي حمايت از محيط‌زيست در چندين دهه آينده ارزيابي مي‌كند. اين شاخص از 76 گروه داده آماري كه در قالب 21 شاخص پايداري محيط‌زيستي ادغام شده‌اند، استخراج مي‌شود. براساس نتايج اين گزارش هر چه نمره كشوری از شاخص پايداري محيط‌زيست (ESI) بيشتر باشد، شرايط محيط‌زيستي بهتري را در آينده خواهد داشت.

اين شاخص‌ها مقايسه موضوعاتي را كه در قالب 5 گروه (جزء) وسيع زير جاي مي‌گيرند ممكن مي‌سازد :
1.    سيستم‌هاي محيط‌زيستي؛
2.    كاهش فشارهاي محيط‌زيستي؛
تي    كاهش آسيب‌پذيري انسان از فشارهاي محيط‌زيستي؛ 
4.    ظرفيت اجتماعي و مؤسساتي براي مسئوليت در قبال چالش‌هاي محيط‌زيستي؛ 
5.    نظارت جهاني. 

موضوعات و شاخص‌هاي مورد استفاده در شاخص پايداري محيط‌زيست (ESI) با استفاده از بررسي کتاب‌شناسی محيط‌زيستي، ارزيابي داده‌هاي موجود، تحليل‌ها و مشاوره با سياستگزاران، دانشمندان و متخصصين استخراج شده است. در واقع شاخص پايداري محيط‌زيستي نمره‌ای كلي است‌كه مي‌خواهد براي ايجاد رقابتی سازنده، رتبه و وضعيت محيط‌زيست كشوری را نسبت به ديگر كشورها نشان دهد.[13]

شاخص عملكرد محيط‌زيست(EPI) :
شاخص عملكرد محيط‌زيست (EPI)، به عنوان مكمل شاخص پايداري محيط‌زيست (ESI) را دانشگاه ييل و مجمع جهاني اقتصاد در سال 2006 منتشر کرده است. اين شاخص بر ابعاد پايداري محيط‌زيست تأکید داشته و عملكرد سياست‌ها و برنامه‌هاي كشورها را در زمينه كاهش معضلات محيط‌زيستي و حفاظت از محيط‌زيست و مديريت منابع‌طبيعي مورد سنجش و ارزيابي قرار مي‌دهد. در گزارش شاخص عملكرد محيط‌زيست (EPI) سال 2008 دو هدف كلان شامل 1- كاهش تنش و فشارهاي محيط‌زيستي تهديدكننده سلامت انسان (هدف سلامت محيط‌زيست) و 2- حفاظت از زيست‌بوم‌ها و منابع‌طبيعي (هدف پايداري محيط‌زيست) متشكل از 25 شاخص فرعي مطرح شده است ‌كه با استفاده از روشهای آماري مناسب، شاخص تركيبي عملكرد محيط‌زيست (EPI) براي كشورهاي مختلف ساخته مي‌شود. براي ساختن اين شاخص، ابتدا عملكرد كشورها در زمينه شاخص‌هاي 25 گانه از مراجع معتبر و برآوردهاي كارشناسي مشخص شده و با استفاده از تجزيه و تحليل خوشه‌اي دسته‌بندي مي‌شوند و ارزش نهايي هر كدام از شاخص‌هاي فرعي برآورد مي‌شوند و در نهايت با استفاده از تكنيك مناسب شاخص تركيبي عملكرد محيط‌زيست (EPI) براي كشورهاي مختلف جهان تهيه مي‌شود. مقدار اين شاخص مانند شاخص پايداري محيط‌زيست (ESI) بين صفر تا 100 در نوسان بوده و هر چه كشوري ارقام بالاتري از اين شاخص را به‌دست آورد داراي بهترين عملكرد محيط‌زيستي و هر چه رقم ياد شده كمتر باشد، مبين عملكرد نامطلوب‌تر در زمينه محيط‌زيست است.[11]

شاخص آسيب‌پذيري محيط‌زيست (EVI):
در سال 1998 كميسيون توسعه پايدار سازمان ملل متحد (CSD) تلاش‌هايي را براي تدوين شاخص‌هاي آسيب‌پذيري محيط‌زيست (EVI) با همكاري كميسيون كاربردي علوم زمين حوزه اقيانوس آرام جنوبي (SOPAC) آغاز كرد. شاخص آسيب‌پذيري محيط‌زيست (EVI)، شاخص عددي بدون بعد است‌كه وضعيت آسيب‌پذيري محيط‌زيست كشورها را نشان مي‌دهد. هدف اصلي طرح اين شاخص، ارائه روشي سريع و استاندارد براي تعيين آسيب‌پذيري كشورها در كليه حوزه‌هاي اقتصادي، اجتماعي و محيط‌زيستي و شناسايي و اولويت‌بندي مهمترين اقداماتي است كه بايد در هر يك از اين حوزه‌ها براي دستيابي به توسعه پايدار انجام داد. با استناد به اين شاخص‌ها اولويت‌هاي برنامه‌ريزي، سياستگزاري و اقدامات در حوزه‌هاي مختلف توسعه پايدار تعيين شده و وضعيت كشور در مقايسه با ساير كشورها در زمينه آسيب‌پذيري محيط‌زيست مشخص مي‌شود. شاخص آسيب‌پذيري محيط‌زيست (EVI) در زمره اولين ابزارهاي سنجش پايداري است‌كه در دهه 90 مطرح شده و به سرعت گسترش پيدا كرده است. اين شاخص ميزان ريسك‌هايي كه محيط‌زيست را تهديد مي‌كند، نشان مي‌دهد.[5]

براي ساختن اين شاخص تركيبي از 52 شاخص فرعي استفاده مي‌شود كه از اين تعداد شاخص‌ها، 32 شاخص را شاخص‌هاي خطر، 8 شاخص استواری و 12 شاخص نيز با عنوان شاخص‌هاي خسارت وارده بر محيط‌زيست طبقه‌بندي مي‌شوند. از نظر موضوعي نيز شاخص‌ها در قالب پنج گروه متغيرهاي آب و هوايي و اقليمي، زمين‌شناسي، جغرافيايي، منابع و خدمات طبيعي و جمعيت انساني طبقه‌بندي مي‌شوند. براي ساختن شاخص تركيبي آسيب‌پذيري محيط‌زيست (EVI) هر يك از شاخص‌هاي فرعي، پس از بهنجار كردن با وزن‌هاي برابر با يكديگر جمع شده و ميانگين آنها به‌عنوان شاخص تركيبي محاسبه مي‌شود. مقدار مطلق اين شاخص بين عدد 1 (بالاترين پايداري و كمترين آسيب‌پذيري) و عدد 7 (كمترين پايداري و بيشترين آسيب پذيري) در نوسان است. علاوه بر اين براي تبيين بهتر اين شاخص تركيبي، امتيازهايي نيز براي كشورها محاسبه مي‌شود، در صورتي‌كه عدد محاسبه شده بالاتر از عدد 365 باشد، كشور بسيار آسيب‌پذير و ناپايدار و درصورتي‌كه عدد مزبور كمتر از عدد 215 باشد، كشور از آسيب‌پذيري كمتر و پايداري بيشتري برخوردار است.[5]

فهرست مطالب
2-3- توسعه پایدار    1
2-3-1- موئلفه های توسعه پایدار    3
2-3-2- فلسفه توسعه پايدار    15
2-3-3- تعيين و ترسيم چارچوب توسعه پايدار : محيط ، ابعاد و اهداف    22
2-3-4- چالش هاي توسعه پايدار    24
2-3-5- عاملان توسعه پایدار    27
2-3-6- شاخص های توسعه پایدار    32
2-3-6-1- شاخص چیست؟    32
2-3-6-2- شاخص زیست محیطی    33
2-3-6-3- شاخص اقتصادی    36
2-3-6-4- شاخص اجتماعی    42
2-4- بخش دوم ) پيشينه تحقيق    47
آفتكشها، محيط زيست و توسعه پايدار    48
گاهي، نگرش و رفتار زيست محيطي در جهت توسعه پايدار    49
توسعه پایدار تولید آهن و فولاد در ایران از جنبه زیست محیطی با استفاده از منطق شلال    49
صنايع معدني راه دستيابي ايران به توسعه پايدار    50
2-5- آشنایی با صنعت فولاد    51
منابع:    57