مبانی نظری و پیشینه تحقیق خلاقیت سازمانی

این نوشتار مبانی نظری و پیشینه تحقیق خلاقیت سازمانی می باشد. در بخش اول چارچوب و مبانی نظری خلاقیت سازمانی تشریح می شود و در بخش دوم پیشینه نظری تحقیق خلاقیت سازمانی در پژوهش های داخلی و خارجی مورد بررسی قرار می گیرد.

بدون تردید خلاقیت یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین ویژگی‌های انسان است که تقریبا همه ابعاد و جنبه‌های زندگی و تمدن وی را تحت تاثیر کامل خود قرارمی‌دهد. در واقع تمام علوم و فنون و هنرها و به‌طور کلی همه تمدن انسان محصول خلاقیت است و در این خصوص نقش تکوینی و تکاملی دارد. انسان با خلاقیت می‌تواند خود را توانا تر کند، بر طبیعت با عظمت غالب شود، جهان اسرار آمیز را بشناسد و مسائل و مشکلات عدیده حیات خودرا حل نماید. از این رو خلاقیت را محور حرکت جهانی قرن حاضر می‌دانند (زمین پرداز، 1389). واژه‌ها خصوصا در حوزه علوم انسانی که موضوع آن "انسان" است، پیچیده، مبهم و شاید بتوان گفت به سختی تعریف پذیر می‌باشند. این واژه‌ها برای معانی و مفاهیم تنها نقش نوک کوه یخ را بازی کرده و نمی‌توانند تمامی معانی و مفاهیم را به تصویر بکشند. "خلاقیت" یکی از این واژه‌های پیچیده، مبهم و چند بعدی است (استرنبرگ ، 1994؛ مکینون، 1970). 

به‌طور کلی خلاقیت فرآیندی است که طی زمان ادامه داشته و ابتکار، انطباق‌پذیری و تحقق از خصوصیات بارز آن به شمار می‌آیند و می‌تواند جوابگویی برای مشکلات باشد. برخی از محققان اصولی برای مشخص شدن مرزهای خلاقیت تعریف نموده‌اند: اول اینکه خلاقیت متضمن پاسخ یا مفهومی نو باشد یا آنکه احتمال وقوع آن بسیار کم باشد. اما باید توجه داشت که نو بودن و اصالت با آنکه شرط لازم خلاقیت است اما کافی نیست. زمانی یک پاسخ را می‌توان بخشی از یک فرآیند خلاقیت به شمار آورد که تا اندازه‌ای با واقعیت مطابقت داشته یا اصولاً واقعی باشد. دوم خلاقیت باید گره‌ای را بگشاید یا با وضعیتی تناسب داشته و یا مقصود معینی را برآورد. سوم، خلاقیت واقعی مشروط به دوام آن بینش ابتکاری، ارزیابی و تفسیر و رشد آن باشد. در جمله‌ای کوتاه می‌توان اینگونه بیان کرد «خیلی‌ها ایده‌های خوب دارند اما عده کمی آنها را عملی می‌کنند». همچنین یکی از عواملی که معمولاً با خلاقیت مربوط می‌دانند موضوع هوش است.

تعاریف متعددی راجع به خلاقیت و نوآوری ارائه شده است که در زیر به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم: 

خلاقیت، آفرینش آمیزه‌ای بدیع برای حل تناقضات، درقالب یک ایده است که خارج از محدوده جواب موجود قرار می‌گیرد (میر میران 1384 ص 7). خلاقیت ارائه کیفیت‌های تازه‌ای از مفاهیم و معانی است (صمدآقایی به نقل از گیزیلین 1385ص14). خلاقیت، شکل دادن تجربه هادر سازمان بندی‌های تازه است (صمدآقایی به نقل ازتیلور 1385ص 14). خلاقیت یعنی ارائه فکر و طرح نوین برای بهبود و ارتقاء‌کیفیت یا کمیت فعالیتهای سازمان مانند افزایش تولیدات یا خدمات، کاهش هزینه‌ها و... (روزنامه تفاهم شماره 29 بهمن ماه؛ 1386). 

دبونو  (1992) مشاور سازمان‌های معروف و صاحب نظر خلاقیت می‌گوید کلمه خلاقیت معنی و مفهومی بسیار گسترده و گیج کننده دارد. فورد  و گیویا  (1995) بر این نظرند که خلاقیت یکی از پیچیده‌ترین و اسرارآمیزترین موضوعات مرتبط با عملکرد انسان‌ها می‌باشد؛ خصوصا در مدیریت سازمان‌های مدرن، خلاقیت از پیچیدگی بیشتری برخوردار می‌باشد. لندبرگ  معتقد است که ادبیات خلاقیت بسیار گسترده و مغشوش است. حوزه‌های علمی مختلفی نظیر فلسفه، هنر، ادبیات، روان شناسی، زبان شناسی، مدیریت و مشاوره در این زمینه دخیل بوده اند. باید سعی نمود تا با جمع بندی مناسب این ادبیات مغشوش و پیچیده، بینش مناسبی از خلاقیت به دست آورد (فورد و گیویا، 1995)

لذا، پرداختن به تعاریف مختلف خلاقیت مدخلی برای رسیدن به جنبه‌ها و ابعاد خلاقیت به منظور کالبد شکافی هر چه بیشتر مفهوم پیچیده‌ی خلاقیت بر محور این جنبه‌ها می‌باشد.
از نظر گزلین  (1952)، خلاقیت همان فرآیند تغییر و تکامل است که در حیات ذهنی ما رخ می‌دهد. در این تعریف بر خلاقیت به عنوان فرآیند، تاکید شده و خلاقیت مترادف با تغییر و تکامل می‌باشد. ایراد عمده‌ای که بر یکی گرفتن خلاقیت و تغییر وارد می‌باشد این است که هر خلاقیتی باعث تغییر شده اما هر تغییری خلاقیت نیست. به عنوان مثال، اگر سازمانی محصولی جدید تولید و وارد بازار هدف نماید، این خود حاصل خلاقیت می‌باشد که منجر به تغییرات و تحولات درون سازمانی و برون سازمانی می‌شود. اما چنانچه سازمان با تقلید از سازمان‌های دیگر اقدام به تولید و کپی برداری نماید، هرچند این محصول باعث تغییر و تحولاتی می‌شود، ولی محصولی خلاق و حاصل خلاقیت نمی‌باشد.

به نظر فرانکل  (1995) خلاقیت می‌تواند اثری ملموس، اندیشه‌ای ناملموس و یا خدمتی باشد که یک فرد به دیگران داده و باعث معنا بخشیدن به زندگی می‌شود (شولتز ، 1997). این تعریف بر خروجی و پیامد خلاقیت تاکید دارد.به عقیده‌ی فروم   (1995)، خلاقیت آن چیزی است که باعث می‌شود انسان از ماهیت منفعل و تصادفی وجود فراتر رفته و بر این اساس به احساس آزادی و هدف داشتن دست یابد (شولتز،1977).

گیلفورد  (1995)، خلاقیت را تفکر واگرا   جهت دست یافتن به راه حل‌های جدید، برای حل مسائل می‌داند. در تعریف گیلفورد از خلاقیت، بر منبع و خاستگاه خلاقیت (وجود یک مسئله)، نوع خروجی خلاق (راه حل)، ویژگی‌های خروجی خلاق (تازگی)، نوعی تفکر (تفکر واگرا) و حل مسئله تاکید شده است.مازلو  (1962)، در مورد خلاقیت بیان می‌کند، از یک بازرگان آموختم که یک سازمان می‌تواند فعالیت‌های خلاق داشته باشد، از یک ورزشکار آموختم که یک حمله موثر می‌تواند مانند تولید یک محصول یا سرودن یک شعر باشد و همه‌ی این فعالیت‌ها بیانگر خلاقیت می‌باشد. از نظر مازلو خلاقیت یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های افراد خود شکوفا است؛ این افراد اصیل، مبتکر و نوآورند. هر چند خلاقیت آنها همواره چون خلق هنری نیست و همه‌ی آنها نویسنده، هنرمند و سراینده نیستند. همچنین او خلاقیت را به نگرش بی تعصب و مستقیم به کارها و فعالیت‌ها تشبیه کرده و می‌گوید خلاقیت بیشتر یک گرایش، بیان سلامت روان و مربوط به شیوه ادراک و طرز واکنش نسبت به جهان است تا آفریده‌ی هنری. بنابراین، هر کس در هر شغلی که باشد می‌تواند از خود خلاقیت نشان دهد (شولتز ، 1977).

فهرست مطالب

فصل دوم:چارچوب نظری و پیشینه پژوهش خلاقیت سازمانی 

چارچوب نظری خلاقیت سازمانی
2-1-1- مقدمه
2-1-4- خلاقیت
2-1-4-2- نوآوری
شکل 2-10: تفاوت مفهومی بین خلاقیت و نوآوری (گاروین، 2004)
شکل 2-11: ارتباط افراد خلاق و نوآور (رمضانی، 1388)
2-1-4-4- مراحل خلاقیت
شکل 2-12: مراحل خلاقیت از نظر آمابیل (رمضانی، 1388)
شکل 2-13: مراحل خلاقیت از نظر آلبریشت (رمضانی، 1388)
2-1-4-5- فرآیند خلاقیت
2-1-4-5-1- دیدگاه‌های فرآیند خلاقیت
2-1-4-5-2- مدل‌های فرآیند خلاقیت
2-1-4-5-2-1- مدل والاس
2-1-4-5-2-2- مدل روسمن
2-1-4-5-2-3- مدل اسبورن
2-1-4-5-2-4- مدل کوبرگ و بگنال
2-1-4-5-2-5- مدل آلبریشت
2-1-4-5-2-6- مدل کونتز و اودانل
2-1-4-5-2-8- مدل پارنز
2-1-4-5-2-9- مدل سایمون
2-1-4-5-2-11- مدل پلسک
2-1-4-6- تكنیك خلاقیت نظام یافته TRZ
2-1-4-7- تكنیك‌های خلاقیت
2-1-4-8- عوامل باز دارنده خلاقیت
2-1-4-9- عوامل محرک خلاقیت و نوآوری
2-1-4-10- عوامل تاثیرگذار بر سازمان‌های خلاق
2-1-4-11- ویژگی‌های سازمان خلاق
2-1-4-12- انگیزه‌ها

 پیشینه پژوهش خلاقیت سازمانی
2-2-1- تحقیقات داخلی
2-2-2- تحقیقات خارجی
2-2-3- مقایسه پیشینه تحقیقات با موضوع این تحقیق
2-3- چارچوب مفهومی تحقیق
2-4- جمع بندی
منابع و مأخذ
6-1- منابع فارسی
6-2- منابع انگلیسی