دانلود مقاله در مورد قلعه فلک الافلاک

تعداد صفحات : 25  با فرمت ورد و قابل ویرایش

مقدمه

قلعه فلك الافلاك یا دژ شاپور خواست یكی از آثار كم نظیر و با شكوه كشور ما ایران است . این بنای كهن كه بر فراز تپه ای باستانی , در كنار چشمه ای پر خروش و در مركز شهر كنونی خرم آباد قرار گرفته , همچون دیگر آثار تاریخی سرگذشت پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. بسیاری از سیاحان, جهانگردان و حتی حاكمانی كه از آن دیدن كرده اند, در یادداشت ها و خاطرات خود ابهت آن را ستوده اند و برخی از آنها نیز مانند مسعود میرزا( ظل السلطان) كه در تاریخ به یكی از شاهزاده های بی رحم قاجار شهرت دارد, به سال 1318- ق با ابراز تاسف و نكوهش از حاكمانی كه اقدامی به تعمیر ایت بنا ننموده اند, با پرداخت بیست هزار تومان به تعمیر می دهد و می نویسد: (( ... این مطلب را اغراق ندانند اگر قسم توجهی كه امروز اهل اروپا در آبادی باتلاق زارها و لجن زارها اروپا می كنند می توانم با اطمینان قسم بخورم كه اگر در همین خاك ] , [ فقط لرستان بكنند و سایر ایران ],[ بلكه دخل لرستان دو برابر مصر و صفایش و قشنگیش هزار برابر سویس می شود. چه آنجاها را مهندسین قابل با مخارج های گزاف به زحمت این قسم قشنگ و زیبا كرده اند. این را دست طبیعت و پنجه قدرت مصفا نموده.))

می گویند: این جا بیش از آن قلعه باشد, نیایشگاه و یا آتشكده ای بوده است و بعد از آن دژ شاپور خواست , سپس اردوگاهی برای اسرای رومی , ‌آنگاه خزانه جواهرات خاندان بدربن حسنویه , قلعه حكومتی اتابكان , والیان و سرانجام سربازخانه , انبار مهمات , محلی امن و مخوف برای نگهداری زندانیان سیاسی و امروز , موزه آثار باستانی – تاریخی و مردم شناسی لرستان.

در گذر این تحولات تاریخی بنای اولیه و پیرامون آن دستخوش تغییرات فراوان شده است , به طوری كه از دوازده برج حصار گرداگرد آن , تنها نام (( دوازده برجی )) بر خیابان حاشیه غربی آن باقی مانده و دیگر از دروازه , دیوانخانه , ارگ , سروستان , كاروانسرا , باغ ارم و آسیابهای اطراف ‌آن خبری نیست ! در همین دو دهه با تلاشی كه برای حفظ و مرمت آن شده , اما حریم تاریخی اش بیش از گذشته ها مورد بی مهری قرار گرفته , به گونه ای كه برای دیدار و دسترسی آن می بایست از لابلای ساختمانهای بد منظر ساخته شده سالهای اخیر عبور كرد.

در متون تاریخی نام این بنا به صورتهای مختلفی مانند دژ شاپورخواست ، دژ سیاه ، دز بز ، قلعة خرماباد ، قلعه سفید ، سلاسل ، كاخ اتابكان ، قصر ، قلعه بالا ، كوشك ، قلعة فلك الافلاك ضبط شده و بومیان منطقه آن را به نام دوازده برجی می شناسند . قدیمی ترین نامی كه در متون تاریخی به این قلعه اطلاق شده است دژ شاپور خواست است كه تا قرن ششم و هفتم هجری همچنان به همین نام مشهور بوده و پس از آن با ویرانی شهر شاپورخواست و شكل گیری شهر خرم آباد ، قلعة خرماباد خوانده شده است كه تا اوایل دورة قاجار همچنان به همین نام از آن یاد كرده اند .

در دورة قاجار با توجه به تعمیرات انجام گرفته در زمان محمد علی میرزا حاكم لرستان در سر یكی از برجهای قلعه كه بلندترین برج آن و مسلط بر تمام شهر و بلوك خرم آباد بوده اطاقی ساخته شده است كه به آن نام فلك الافلاك داده اند . و همین نام بعدها به كل مجموعه اطلاق شده است . معین السلطنه نیز در سال 1334 هجری به برجی كه ارتفاع آن از همة بروجات قلعه بیشتر بوده اشاره كرده كه مشهور به فلك الافلاك بوده است ( چاغروند ، همان ، ص 176 ) . اما حاج میرزا عبدالغفار نجم الملك كه در سال 1299 هجری قمری كه 35 سال پیشتر در سفر خویش به خوزستان از این بنا دیدن كرده در سفرنامة خویش نوشته است كه قلعة محكمی معروف به فلك الافلاك ( منسوب به حسن خان والی ) خیلی معتبر و صاحب چند دست عمارت و حمام و غیره و چاه آبی به عمق یكصد ذرع نام می برد (نجم الملك ، ص 16/18 ) . شاید این قدیم ترین اشاره ای است كه به نام فلك الافلاك شده است .

در این صورت وجه تسمیه ای كه معین السلطنه به آن اشاره می كند نفی می شود . واژة فلك الافلاك به فلك نهم كه آسمان همة آسمانها یا بلندترین آنهاست و فلك البروج به فلكی كه برجهای دوازده گانه دارد اطلاق می شود ( دهخدا ، لغت نامه ، ذیل « فلك » ) . غضنفری در این رابطه نوشته است : « شاید سبب نامگذاری جدید این دژ باستانی به فلك الافلاك را بتوان یكی توصیفات و تشبیهات بزرگ نمایانة صاحب عالم آرای نادری از قلعه های نظامی زمان از جمله قلعه ای در لرستان و دیگر وجود بارویی خشتی گرداگرد این قلعه دانست كه دارای دوازده برجی با كاربرد نجومی بوده است ( مطالعه اجتماعی … ، ص 48)

احتمالاً وجود حصار دوازده برجی در پیرامون قلعة فلك الافلاك و تشابه آن با بروج دوازدة گانه فلكی ، همچنین شكوه و عظمت و ارتفاع قلعه در این نامگذاری مؤثر بوده است . نام دوازده برجی برگرفته از حصاری بوده است كه با مساحت تقریبی 10 هكتار پیرامون قلعة فلك الافلاك را احاطه می كرده است . در كتاب جغرافیای لرستان دور قلعه را یك خمس فرسخ آورده است ( ص 27 ) .

رشته كوههای موازی زاگرس ، حائل مابین فلات مركزی و بخشهای جنوبی و غربی ایران قرار گرفته و لرستان در بخش میانی این رشته كوهها در گذر راههای مهم ارتباطی واقع شده و در طول تاریخ همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است .

از دشت سیلاخور و ورود به رشته كوههای زاگرس تا خروج از این رشته كوهها و ورود به دشتهای خوزستان به طول تقریبی 200 كیلومتر ، شاید هیچ نقطه ای را همچون دره و جلگه خرم آباد از لحاظ موقعیت جغرافیایی ( بر سر راههای ارتباطی ) ، سرابهای فراوان ، هوای مناسب ، موقعیت ویژة تپه قلعه فلك الافلاك نتوان یافت . دو رشته كوه در دو طرف درة خرم آباد با جهت شمال غرب به جنوب شرق ، آن را چون حصاری احاطه كرده اند ، دو رودخانه در وسط این دره تلاقی نموده به سمت جنوب در جریان است . با این وصف در مركز این دره ، صخره ای با ارتفاع حدود 20 متر و مساحت تقریبی 5300 مترمربع از سطح زمینهای اطراف در نتیجه فعل و انفعالات زمین شناسی سربرآورده كه مشرف بر دره و گذرگاههای ورودی به آن است .

این تپه و صخره به واسطة موقعیت ویژه و واقع شدن در كنار سراب پر آب گلستان بنابر شواهد باستانشناسی ، همواره مورد توجه بشر در طول تاریخ بوده و دژ شاپور خواست نیز محصول توجه پادشاهان ساسانی به این نقطه بوده است كه در دوره های اسلامی عهد حسنویه و اتابكان و والیان لرستان در گذر تاریخ به حیات خویش ادامه داده است .