پایان نامه نقش جان ویکلیف در تحقق بخشیدن به اصلاحات مذهبی اروپا

نوع فایل: word
قابل ویرایش 250 صفحه

پایان نامه برای دریافت مدرک کارشناسی ارشد «M.A»
تاریخ عمومی جهان

چکیده:
نیازی که باعث شد تا اروپاییان به تجارت و داد وستد با مشرق زمین بپردازند، آن ها را نیز واداشت تا به کشف راه- های جدید جغرافیایی دست یابند. کشف راه های جدید و ارتباط با تمدن و فرهنگ شرق افکار جدیدی را در اروپا به وجود آورد،این تحول و دگرگونی موجب شد تا اروپاییان روزگار سخت و پر مشقت خود را سپری کنند و وارد عصری جدید و روزگاری جدید که الهام گرفته از فرهنگ و تمدن باستانی بود،شوند. عصر جدید یا رنسانس تحولی بود در زمینه های ادبی، هنری، فرهنگی، معماری و غیره. از ایتالیا شروع شد و بعد به کشورهای دیگر راه یافت. رنسانس در خارج از ایتالیا از کلیسا آغاز شد و اصلاحگرانی چون جان ویکلیف از انگلیس،یان هوس از بوهم در قرن چهاردهم و پانزدهم و مارتین لوتر از آلمان در قرن شانزدهم در مقابل افکار و عقاید نادرست و فاسد پاپ و کلیسای کاتولیک ایستادند و مبارزه کردند. انتشار افکار وعقاید این مصلحین بینش جدیدی را به وجود آورد، چنانچه بسیاری از مردم نیز تحت تاثیر افکار آنان قرار گرفتند و اصلاحگران بعدی نیز آنان را سرمشق و الگوی کار خود قرار دادند.

مقدمه: هر نوشته ای که به کندوکاو تاریخ پرداخته وحتی به ادوار بسیار دور و دراز گذشته نظر افکنده،در حقیقت پیوندی با زمان حال برقرار کرده است. زمانی که اروپا ادوار مظلم و تاریک قرون وسطی را سپری می کرد، نباید فراموش کرد که در آن دوره مشرق زمین مراحلی از تمدن را پشت سر می گذاشت که کاملا متفاوت و پیشرفته تر از اروپای آن دوره ی قرون وسطی بود.قرون وسطی، فقط یک دوره از ادوار تاریخ نیست، بلکه واژه ایست که دلالت بر وضع و حالت خاص تاریخی می نماید. که مورخان آغاز این قرون را با سقوط امپراتوری روم غربی 476م, پذیرفته اند، ولی پایان آن را متناسب با شرایط هر کشوری تبیین مینمایند. در هر حال مردمان قرون وسطی، قربانیان بربریت، سپس فاتحان بربریت و پس از آن بانیان تمدن نوین بوده اند. در حقیقت ظهور رنسانس،و یا تحولات دیگر در سایر کشور ها انکار ونفی قرون وسطی نبوده، بلکه حاصل بذری بوده که در آن قرون کاشته شده است. اروپای قرون وسطی اصول حقوق مدنی و مجموعه های قوانین ژوستی نین، و ماگناکارتای حکومت اشرافی را توانست از طریق ارتباط با سایر جوامع بوجود آورد و طی آن بازرگانی،دریانوردی،قوانین و دادگاه و هیئت منصفه را تشکیل دهد. در این دوره دربارهای پادشاهان و سازمان های اداری پدید آمد. در این عصر فئودالیسم به عنوان مظهر روابط اقتصادی- اجتماعی در اروپای غربی ظاهر شد و بنابر مقتضیات زمانی و مکانی گوناگون، به اشکال مختلف تجلی نمود. کشاورزی پیشرفت کرد و زمین های بیشتری برای بهره وری تسخیر شدند.راه ها و شهرهای بزرگ به وجود آمدند و روز به روز بر توسعه و رشد آن ها افزوده می گشت. با رونق بازرگانی اتحادیه های مختلفی به وجود آمدند که نقش مهمی در روابط با سایر دول را بازی می کردو اقتصاد سیاسی بخش مهمی از اروپا زیر نفوذ و اقتدار آن ها قرار داشت. جنگ های صلیبی که با حکم جهاد پاپ ((اوربانوس دوم)) از سال 1095 میلادی آغاز و تا 1291 میلادی به طول انجامید، از مهمترین رویدادهای تاریخ اروپا محسوب می شود. این جنگ ها، میان دو دین بزرگ اسلام و مسیحیت در گرفت و باعث دگرگونی عظیمی در زندگی سیاسی اجتماعی و اقتصادی مردم مغرب زمین شد و دیوار چندین قرن انزوا، بین شرق و غرب را از میان برداشت و بسیاری از دستاوردهای تمدن شرق بوسیله ی همین سربازها به غرب برده شد. جنگ های صد ساله که از سال 1337، تا 1452میلادی، به طول انجامید، منجر به بیرون راندن انگلیسی ها از خاک فرانسه گردید، و این کشور را به صورت ملتی متحد درآورد و به قدرت شاهان آن افزود. پس از جنگ های صدساله، در این دوره جنبش های مختلف اعم از دهقانی، کارگری و شهری (جنبش ویکلیف، یان هوس، ژاکری، بوگومیلسم، کاتاری) بازتاب بسیار گسترده یافت و در سرتاسر اروپای شرقی و ایتالیا و اروپای مرکزی گسترش یافتند. به طوری که تاریخ اروپا هرگز بعد از آن جنبش هایی به این وسعت و عمق به خود ندید. پایان قرن سیزدهم شاهد اختراعات مهمی بوده است. ساخت شیشه که در پنجره و تهیه ی آئینه به کار گرفتهشد و به دنبال آن ساخت عدسی برای عینک، از اختراعات حائز اهمیت این دوره است. جز این ها میتوان استفاده ی سرب در ساخت لوله و نیز نصب سکان در کشتی ها نام برد، اما شاید اهمیت بکارگیری قطب نما که بوسیله ی چینی ها اختراع شده بود، بیش از هر چیز شاخص پیشرفت های علمی این دوره باشد. اروپاییان که استفاده از این ابزار را از شرق آموخته بودند، موفق به تکمیل آن ها در قرن سیزدهم گردیدند. قطب نما، پیشرفت های مربوط به کشتی رانی و اکتشافات جغرافیایی را آسان نمود. اروپاییان با اطلاعات تازه ای که در علم جغرافیا بدست آورده بودند، و با استفاده از آلات جدید دریانوردی توانستند بسیاری از مناطق دوردست کره ی زمین را کشف نموده که در فصل دوم به آن اشاراتی کرده ام. دیگر باید استفاده از باروت را توسط اروپاییان نام برد که از روزگاران دور توسط چینی ها در مراسم واعیاد برای آتش بازی مورد استفاده قرار می گرفته است، اما بعد اروپاییان توانستند از آن در جنگ ها بهره گیرند به طوری که انقلابی در جنگ ها به وجود آمد.
اولین چاپ کتاب مقدس در سال 1458م, تحول عظیمی را در این دوران به ارمغان آورد. بکارگیری صنعت چاپ و رواج آن در اروپا توسط گوتمبرگ آلمانی صورت گرفت. فن چاپ راه را برای تشکیل کتابخانه های عمومی، همگانی نمودن تعلیم و تربیت و برخورداری از زندگی بهتر هموار نمود.بی گمان میراث معنوی اروپا از ابتدای قرون وسطی، با ظهور مسیحیت آغاز گردید. مسیحیت در کلیساها که به مثابه ی بزرگترین و پیچیده ترین تشکیلات آن روزگار بود، آغاز شد. در حقیقت کلیسا در آن دوره بر همه جا سایه افکنده بود. علم، هنر، انسان و جهان هستی و سایر موارد در حیطه ی کلیسا قرار داشت و مردم برای یافتن حقایق ویافتن اصل مطلب دچار سر در گمی می شدند. هنر نیز که در اختیار کلیسا قرار داشت در تمام آثار آن دوره به چشم می خورد. به عنوان مثال هنر گوتیک نیز دستاورد دیگر کلیسایی است که از نیمه ی قرن دوازدهم تا قرن چهاردهم تقریبا در تمام آثار هنری اروپای غربی نفوذ یافت. اما جدایی در جهان مسیحیت (ارتدوکس و کاتولیک در سال 1054میلادی)، تغییر مقر پاپ به آوینیون و انتقال مجدد آن به روم، نابود ساختن مصلحانی چون جان ویکلیف و یان هوس نمی توانست اقتدار کلیسا را با تشکیل شوراهای پیزا، کنستانس، بل و فلورانس نجات دهد. و بالاخره هومانیسم، جهان بینی مندرس و نظریات عتیق را که به چشم مردم نارسا و نامتناسب می آمد، به کنار زد. آنان دانش کهن کلیسایی را مردود شمردند و در میان آثار نویسندگان قدیمی به جستجوی حقیقت پرداختند، زیرا آثار فرهنگ باستان، سرشار از ذوق و شوق و ستایش زیبایی انسان بود. در صف مقدم این فرهنگ نوین، نویسنده ی بزرگ ایتالیایی دانته قرار داشت. او خیانت را دهشتبارترین گناه معرفی می نماید و با ترسیم خطوط تازه ای بر ضد تنگ نظری های کلیسایی اعتراض می کند و آزادی و تازه- جویی روح وشوق شناخت جهان را می ستاید. پترارک، مبارز دیگر فرهنگی است که همه جا زیبایی، فضیلت را ستوده است وانسان را در اوج وجود خویش معرفی می نماید.
بوکاچیو، هومانیست دیگر زهد فروشی، سحر ومعجزه ی روحانیون و کشیشان را به سخره و مردم را به شادی و برخورداری از زندگی دعوت می نماید و بالاخره لوتر و کالون با اعتراض خویش فساد کلیسایی را برای همیشه در هم فرو ریختند و زمینه را برای رستاخیز فراگیر به نام رنسانس فراهم آوردند.
در فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم مقدمه ای بر رنسانس و اصلاحات مذهبی با توجه به نقش اکتشافات و آغاز رنسانس را بیان می کند. فصل سوم موقعیت کلیسای روم مقارن با اصلاحات مذهبی و همچنین موقعیت انگلستان مقارن با اصلاحات. فصل چهارم افکار واندیشه های جدید مذهبی برای تطهیر آئین مسیح ((جان ویکلیف)) نقش جان ویکلیف ودیگر مصلحان بعد از او بررسی شده است. در فصل پنجم تاثیر افکار و اندیشه های جان ویکلیف در مسیر اصلاحات مذهبی و ظهور آئین پروتستان. بررسی افکار و اندیشه های مارتین لوتر و دیگران.
تعدادی نقشه و تصاویر نیز ضمیمه گردیده است که مربوط به مسیرهای اکتشافات و هنرهای دوره ی رنسانس ایتالیا می باشد. تاریخ های داخل پرانتز در جلو نام حکمرانان ابتدا و اختتام دوره ی فرمانروایی و معاریف و مشاهیر مربوط به تولد و فوت آنان می باشد.

فهرست مطالب:
چکیده
مقدمه
فصل اول: کلیات
1-1 بیان مسئله
1-2 پرسش اصلی تحقیق (مسالهی تحقیق)
1-3 فرضیهها
1-4اهداف تحقیق
1-5پیشینهی تحقیق
1-6روش کار تحقیق
1-7نقد منابع
1-7-1 تاریخ تمدن
1-7-2 تاریخ اصلاحات کلیسا
1-7-3 نگاهی به تاریخ جهان
1-7-4 تاریخ انگلستان
1-7-5 تاریخ تمدن
1-7-6 تاریخ قرون جدید
1-7-7 تاریخ قرون وسطی
1-7-8 تاریخ جامع ادیان
1-7-9 تاریخ تمدن
فصل دوم: مقدمهای بر رنسانس و اصلاحات مذهبی (رفرم)
2-1بخش اول: اکتشافات جدید جغرافیایی و استفاده از تجربیات مسلمین و شرق
2-1-1 اکتشافات پرتقالی ها
2-1-2اکتشافات اسپانیایی ها
2-1-3کشورهای دیگر و میل به اکتشافات
2-1-4 نتایج اکتشافات
2-2 بخش دوم رنسانس
2-2-1ریشه های رنسانس
2-2-2 آغاز رنسانس در ایتالیا
2-2-3 هنرمندان و پیشگامان رنسانس در ایتالیا
2-2-3-1 دانته آلیگیری (1265-1321 م)
2-2-3-2 لئوناردو داوینچی (1452-1519 م)
2-2-3-3 میکل آنژ (1564- 1475 م)
2-2-3-4 رافائل (1520-1483 م)
2-2-4اومانیسم (انسانگرایی)
2-2-5 بزرگان ادبیات و شعر دوره رنسانس
2-2-5-1 پترارک
2-2-5-2 بوکاتچو
2-2-5-3 لودویکوآریوستو و تورکوا توتاسو
2-2-5-4 نیکولوماکیاولی
2-2-5-5 گیچاردینی
2-2-6 رنسانس به خارج از ایتالیا می رسد
فصل سوم: موقعیت کلیسای روم و پاپ مقارن با اصلاحات مذهبی
3-1 بخش اول: موقعیت کلیسای روم و پاپ
3-1-1آریوس- آریانیسم
3-1-2تشکیلات کلیسا و مقام پاپ
3-1-3نفوذ کلیسا در قرن هفتم و هشتم
3-1-4انتقال مقر پاپ از روم به آوینیون
3-1-5پاپ ها در آوینیون
3-1-6انشقاق مذهبی
3-1-7 درآمد دستگاه روحانیت
3-2- بخش دوم: موقعیت انگلستان مقارن با اصلاحات مذهبی
فصل چهارم: اصلاحات و افکار و اندیشههای جدید مذهبی برای تطهیر آئین مسیح «جان ویکلیف»
4-1پیش درآمدی بر رفرم
4-2 جان ویکلیف (1384-1320 م)
4-3 قیام یا هوس در بوهم «اوضاع سرزمین چک»
4-4 یان هوس (1415- 1369 م)
4-5دسیدریوس اراسموس (1536-1466)
فصل پنجم : تاثیر افکار و اندیشهای جان ویکلیف در مسیر اصلاحات مذهبی و ظهور آیین پروتستان
5-1 علت های اصلاح مذهبی
5-2پیشوایان و رهبران انقلابات مذهبی
5-2-1 مارتین لوترض
5-2-2 اصلاحات مذهبی: اولریخ زوینگلی
5-2-3 ژان کالون
5-3ویژگی های رفرم در انگلستان
5-4 نتایج رفرم دینی (اصلاح مذهبی)
نتیجه گیری
نقشه ها و عکس ها
منابع و مآخذ
چکیده انگلیسی

منابع و مأخذ:
1-توین بی، آرنولد؛ تاریخ تمدن(تحلیلی از تاریخ جهان از آغاز تا عصر حاضر)؛ ترجمه ی یعقوب آژند؛ چاپ اول، تهران: انتشارات مولی، 1362.
2- دان، راس ئی و دیگران؛ تاریخ تمدن و فرهنگ جهان(پیوندهای فراسوی زمان و مکان)؛ ترجمه ی عبدالحسین آذرنگ؛ چاپ دوم، انتشارات طرح نو، 1384، ج 3.
3- ماله، آلبر؛ تاریخ قرون جدید؛ ترجمهی سید فخرالدین شادمان؛ چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب و نشر علم، 1366، ج 3.
4- شیبانی، نظام الدین مجیر؛ تاریخ تمدن(از آغاز آفرینش تا تمدن مادی)؛ بی چا، انتشارات دانشگاه تهران، 1337، ج 1.
5- لعل نهرو، جواهر؛ نگاهی به تاریخ جهان؛ ترجمه ی محمود تفضلی؛ چاپ چهارم، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1351، ج 1.
6- اصفهانیان، داود؛ تحولات اروپا در عصر رنسانس؛ چاپ پنجم، انتشارات دانشگاه تبریز، 1380.
7- لوکاس، هنری؛ تاریخ تمدن(از کهن ترین روزگار تا سده ی ما)؛ ترجمه یعبدالحسین آذرنگ؛ چاپ دوم، بی جا، انتشارات کیهان، 1369، ج 1.
8- رابرتس، جان موریس؛ تاریخ جهان(تاریخ تحلیلی جهان از آغاز تا پایان قرن بیستم)؛ ترجمه ی منوچهر شادان؛ چاپ اول، تهران: انتشارات بهجت، 1386.
9- تاد، لوئیس پاول، کنت اس کوپر، کلارنس وودراوسرونسون؛ سیر تکاملی تمدن؛ ترجمه ی هاشم رضی، مجیدرضی؛ بی چا، بی جا،انتشارات آسیا،1342.
10- لاندلن، شارل دو؛ تاریخ جهانی(از قرن شانزدهم تا عصر حاضر)؛ ترجمه ی احمد بهمنش؛ چاپ نهم، انتشارات دانشگاه تهران، 1382، ج 2.
11- مک ایودی، کالین؛ اطلس تاریخی جهان(از اغاز تا امروز)؛ ترجمه ی فریدون فاطمی؛ چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز، 1371.
12- م. و. نچکینا(و دیگران)؛ تاریخ مختصر جهان؛ ترجمه ی محمد تقی فرامرزی؛ بی چا، بی جا، انتشارات دنیا، 1351، ج 1.
13- پالمر، رابرت روزول؛ تاریخ جهان نو ؛ ترجمه ی ابوالقاسم طاهری؛ چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1384، ج 1.
14- آشوری، داریوش؛ دانشنامه ی سیاسی(فرهنگ اصطلاحات و مکتب های سیاسی)؛ چاپ شانزدهم، تهران: انتشارات مروارید، 1387.
15- دارک، سدنی؛ تاریخ رنسانس؛ ترجمه ی احمد فرامرزی؛ چاپ اول، تهران: انتشارات دستان، 1373.
16- لطفی، نقی، علیزاده محمد علی؛ تاریخ تحولات اروپا در قرون جدید؛ چاپ اول، تهران: انتشارات سمت، 1381.
17- دورانت، ویل؛ تاریخ تمدن(رنسانس)؛ ترجمه ی صفدر تقی زاده، ابوطالب صارمی؛ چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368، ج 5.
18- جهانبگلو، رامین، ماکیاولی و اندیشه ی رنسانس؛ چاپ اول، تهران: نشر مرکز، 1372.
19- کوریک، جیمز آ. ؛ رنسانس؛ ترجمه ی آزیتا یاسایی؛ چاپ چهارم، تهران: انتشارات ققنوس، 1384.
20- بورکهارت، یاکوب؛ فرهنگ رنسانس در ایتالیا؛ ترجمه ی محمد حسن لطفی؛ چاپ اول، بی جا ، انتشارات طرح نو، 1376.
21- سولینه، وردن ل ؛ ادبیات فرانسه در قرون وسطی و رنسانس؛ ترجمه ی عبدالحسین زرین کوب؛ چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1384. 22- لوگوف، ژاک؛ اروپا مولود قرون وسطی(بررسی تاریخی فرآیند تکوین و تکامل اروپا در قرون وسطی((سده های 4تا16 میلادی)) )؛ ترجمه ی بهاالدین بازگانی گیلانی؛ چاپ اول، تهران: انتشارات کویر،1387.
23- راوندی، مرتضی؛ تاریخ تحولات اجتماعی؛ چاپ سوم، تهران: موسسه ی انتشارات نگاه، 1376، ج 2.
24- اسمن، کارن؛ رنسانس ایتالیا؛ ترجمه ی مهدی حقیقت خواه؛ چاپ اول، تهران: انتشارات ققنوس، 1386.
25- آسیموف، ایزاک، وایت فرانک؛ تاریخ تمدن((گام هزاره ها))؛ ترجمه ی لطیف صدقیانی؛ چاپ اول، بی جا، انتشارات دیبا، 1378.
26- لتس، رزا ماریا؛ تاریخ هنر رنسانس؛ ترجمه ی حسن افشار؛ چاپ اول، تهران: نشر مرکز، 1386.
27- هارت، فردریک، [دیوید ویلکینز]؛ تاریخ هنر رنسانس در ایتالیا؛ ترجمه ی هرمز ریاحی (و دیگران)؛ چاپ اول، تهران: کتابسرای تندیس، 1386.
28- نوذری، عزت الله؛ اروپا در قرون وسطی؛ چاپ سوم، انتشارات نوید شیراز، 1382.
29- میلر، ویلیام مک الوی؛ تاریخ کلیسای قدیم در امپراتوری روم و ایران؛ ترجمه ی علی نخستین؛ چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر، 1382.
30- توفیقی، حسن؛ آشنایی با ادیان بزرگ؛ چاپ هفتم ((با تجدید نظر و اضافات))، تهران: قم: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، موسسه ی فرهنگی طه، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1384.
31- گیبون، ادوارد؛ انحطاطو سقوط امپراتوری روم؛ ترجمه یفرنگیس شادمان((نمازی))؛ چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1381، ج 1. 32- دورانت، ویل؛ تاریخ تمدن(اصلاح دینی)؛ ترجمه یفریدون بدره ای؛ چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368، ج 6.
33- اگریدی، جوان؛ مسیحیت و بدعت ها؛ ترجمه ی عبدالرحیم سلیمانی اردستانی؛ چاپ اول، قم: موسسه ی فرهنگی طه، 1377. 34- حکمت، علی اصغر؛ تاریخ ادیان(ادیان بدوی و منقرضه و حیه در جهان ودر ایران از بدو تاریخ تا کنون)؛ بی چا، تهران: انتشارات کتابخانه ی ابن سینا، 1348.
35- ناس، جان بایر؛ تاریخ جامع ادیان(از آغاز تا امروز)؛ ترجمه ی علی اصغر حکمت؛ چاپ سوم، بی جا، انتشارات پیروز، 1354.
36- شاله، فلیسین؛ تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمه ی منوچهر خدایار محبی؛ بی چا، تهران: چاپخانه ی دانشگاه تهران، 1346.
37- هیوم، رابرت . ا . ؛ ادیان زنده ی جهان؛ ترجمه ی عبدالرحیم گواهی؛ چاپ سوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.
38- براینت، و . ن. ؛ تاریخ قرون وسطی؛ ترجمه ی اسماعیل دولتشاهی؛ بی چا، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت معلم، بی تا.
39- گیبون، ادوارد؛ انحطاط و سقوط امپراتوری روم ؛ ترجمه ی فرنگیس شادمان ((نمازی))؛ چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1381، ج 2.
40- ماله، آلبر، ایزاک، ژول؛ تاریخ قرون وسطی(تا جنگ صد ساله)؛ ترجمه ی عبدالحسین هژیر؛ چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب و نشر علم، 1366، ج 4.
41- فشاهی، محمدرضا؛ مقدمه ای بر سیر تفکر در قرون وسطی؛ بی چا ،تهران: انتشارات گوتمبرگ، 1356.
42- الدر، جان؛ تاریخ اصلاحات کلیسا؛ بی چا، تهران: انتشارات نور جهان، 1326.
43- مولند، اینار؛ جهان مسیحیت؛ ترجمه ی محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری؛ چاپ اول، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1368.
44- موروا، آندره؛ تاریخ انگلستان(از آغاز تا امروز)؛ ترجمه ی عنایت الله شکیبایی پور؛ چاپ دوم، بی جا، انتشارات جمهوری، 1366. 45- خراسانی شرف، شرف الدین؛ جهان و انسان در فلسفه؛ بی چا، تهران: دانشگاه ملی ایران، 1357، ج 1.
46- شهریاری، پرویز؛ یان هوس و جنبش انقلابی دهقانان چک؛ بی چا، تهران: انتشارات توکا، 1357.
47- لوکاس، هنری؛ تاریخ تمدن(از نوزایی تا سده ی ما)؛ ترجمه ی عبدالحسین آذرنگ؛ چاپ اول، تهران: انتشارات کیهان، 1368، ج 2.
48- گرین، ویویان هیوبرت هوارد؛ مارتین لوتر؛ ترجمه ی خشایار دیهیمی؛ چاپ اول، تهران: انتشارات کهکشان، 1377.
49- امرسون فاسدیک، هری؛ مارتین لوتر(اصلاحگر کلیسا)؛ ترجمه ی فریدون بدره ای؛ چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371.

---