پایان نامه مطالعه تطبیقی نقوش هندسی سفال های فلات مرکزی و شمال غرب

قابل ویرایش 165 صفحه

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد .M.A
گروه تاریخ هنر ایران باستان

چکیده:
تغییر الگوهای معیشتی در دوره ی نوسنگی با تولید سفال، موضوعی است که موجب تغییرات عمده در روند تکاملی جوامع انسانی بوده است. تولید ظروف سفالی با گنجایش زیاد به مانند خمره ها در بدو تولید سفال بیان کننده ی تغییر نظام های زیستی بر مبنای ذخیره سازی است. بر اساس یافته های باستان شناسی، چنین می نماید که ظروف سفالی ابتدایی فاقد هرگونه تزیین بوده و از کیفیت خوبی برخوردار نبوده اند اما به مرور زمان، با تکامل فن آوری ساخت سفال، نمونه هایی با کیفت خوب تولید شده که با نقوشی نیز تزیین شده اند. نمونه های ابتدایی این تزیینات شامل نقوش هندسی هستند که به نظر می رسد بیشتر تحت تاثیر نمونه های اولیه ی ظروف گلی پخته (سبد های اندود شده با گل) بوده و شامل طرح های جناغی و خطوط افقی و نقش های بسیار ساده ی هندسی هستند. این تحولات، در بازه ی زمانی هزاره ی هفتم تا چهارم با تکامل فنون تولید سفال و استفاده از چرخ های سفال گری کند و تند به جای ساخت سفال با دست، گسترش یافت و به موازات آن نقوش روی سفال نیز متنوع شد. در این رساله با مقایسه ی نقوش هندسی سفال ها در دو منطقه ی جغرافیای فلات مرکزی و شمال غرب ایران سعی در بررسی روابط فرا منطقه ای شده که در پی آن شباهت های نقوش هندسی ساده و عاری از پیچیدگی ها شناسایی شده است.
واژگان کلیدی: سفال، تزیین، نقوش هندسی، فلات مرکزی، شمال غرب

مقدمه:
ایران کشوری با شرایط زیست محیطی متنوع و غنای فرهنگی بسیار است. سابقهی حضور گروه-های انسانی در این سرزمین، با توجه به مدارک موجود، حداقل صدها هزار سال قبل بر می‌گردد. علی رغم سابقهی چندین دهه مطالعات باستان‌شناسی و پژوهش‌های هنری در جای جای این سرزمین، فرهنگ ها و آثار قابل توجه هنری وجود دارند که نیازمند مطالعات وسیعی هستند.
از جمله منابع بسیار ارزشمند در حوزه‌ی مطالعات فرهنگی و هنری می‌توان به آثار سفالی اشاره نمود که طی هزاره‌ها با تأثیر پذیرفتن از تغییرات فن آوری و فرهنگی ساخته شده و روایت کنندهی حضور انسان در این سرزمین هستند. این اثر فرهنگی و هنری با برخوردار بودن از استحکام منحصر به فرد خود در مقابل عوامل فرساینده، تا کنون توانسته است مصنوع بودن خود به وسیله‌ی انسان را به نمایش بگذارد. در این بین تفاوت‌های کارکردی مصنوعات سفالی، شکل‌های متنوع و تزیینات از جمله شاخصه‌هایی هستند که با مطالعه‌ی دقیق آن‌هامی‌توان به روابط فرهنگی و تاریخی در جوامع پیش از تاریخ پی برد. علاوه بر موارد یاد شده، با بررسی شاخصه‌های آثار سفالی، می‌توان برهم کنش فرهنگها را نیز در بسترهای زمانی و مکانی شناسایی کرد.
بر اساس مدارک به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی در صد سال اخیر، دو محدوده‌ی جغرافیایی شمال غرب و فلات مرکزی ایران، از هزاره‌ی هفتم تا پایان هزاره چهارم یکی از متنوع‌ترین فرم‌های سفالی و نقوش تزیینی روی سفال را عرضه کرده است که لزوم مطالعهی اثر هنری و فرهنگی را افزایش می‌دهد. در همین راستا در این پایان نامه تلاش شده است نقوش تزیینی روی سفالها در هر دو محدوده‌ی جغرافیایی مورد مطالعه قرار گرفته و سپس با طبقه بندی و مقایسهی نقشهای شمال غرب و فلات مرکزی ایران در بازه‌ی زمانی 7000 تا 4000قبل از میلاد مسیح، ضمن تهیهی بانک اطلاعاتی نقوش به روابط و تأثیرفرهنگها تاکید نماید. اما به دلیل تنوع قابل ملاحظهی این نقوش، سعی کرده‌ایم تا با تمرکز بر نقوش هندسی به مطالعه‌ی دقیق آن‌ها بپردازیم.

فهرست مطالب:
چکیده
فصل اول: کلیات
1-1 مقدمه
1-2 بیان مسئله
1-3 سوال اصلی تحقیق
1-4 فرضیات
1- اهداف تحقیق
1-6 سوابق تحقیق
1-7 روش تحقیق
فصل دوم:اقلیم شناسی
2-1 اقلیم شناسی شمال غرب ایران
2-2 اقلیم شناسی فلات مرکزی ایران
فصل سوم: معرفی محوطه های شاخص شمال غرب و فلات مرکزی
3-1-1 محوطه های شاخص شمال غرب ایران
3-1-2 تپه ی حسنلو
3-1-3 تپه ی حاجی فیروز
3-1-4 تپه ی دالما
3-1-5 تپه ی پیزدلی
3-1-6 تپه ی اهرنجان
3-1-7 یانیق تپه
3-2-1 محدوده شمال مرکزی و شمال غرب فلات مرکزی
3-2-2 محوطه های شاخص فلات مرکزی ایران
3-2-3 زاغه
3-2-4 چشمه علی
3-2-5 سنگ چخماق
3-2-6 سیلک
3-2-7 موشه لان تپه ی اسماعیل آباد
3-2-8 قبرستان
3-2-9 حصار
3-2-10 آق تپه
3-2-11 تپه پردیس
فصل چهارم: هنر سفالگری
4-1-1 تاریخچه ی هنر سفال گری
4-1-2 روش‌های ساخت سفال
4-1-3 پرداخت و تزیین سفال
4-2-1 سفال شمال غرب ایران
4-2-2 افق سفالی حاجی فیروز و اهرنجان
4-2-3 دالما
4-2-4 سفال پیزدلی
4-2-5 سفال یانیق تپه
4-2-6 سفال منقوش حاجی فیروز
4-3-1 سفال فلات مرکزی
4-3-2 سفال قرمز منقوش ظریف چشمه علی
4-3-3 سفال آلویی (قبرستان I)
معرفی نقوش هندسی
4-4-1 نقوش نقطه ای
4-4-2 نقوش خطوط متقاطع ساده
4-4-3 نقوش زیگزاگ
4-4-4 نقش خطوط شکسته
4-4-5 نقش خطوط منحنی S مانند
4-4-6 نقش دالبری با زاویه تند
4-4-7 نقش خطوط متقاطع شاخه دار
4-4-8 نقش شانه ای
4-4-9 نقش لوزی
4-4-10 نقش صلیبی
4-4-11 نقش خطوط موجدار
4-4-12 نقش حلقه یا زنجیره
4-4-13 نقش مایه سبدی
4-4-14 نقش مایه نردبانی
4-4-15 نقوش مثلثی
4-4-16 نقش دالبری آویزان
فصل پنجم: تحلیل نهایی
5-1-1 نتیجه گیری
پیوست
منابع نمونه سفال ها
منابع و ماخذ

فهرست تصاویر:
تصویر 1-4. قدح به رنگ نخودی
تصویر 2-4. خطوط موازی کمربندی و زیگزاگهای هندسی روی سفال
تصویر 3-4. ساغر نخودی رنگ متعلق به دوره سوم سیلک
تصویر 4-4. کاسه نخودی متمایل به قرمز دارای نقش گل و خطوط زیگزاگ
تصویر 5-4. لیوان سفالی با رنگ نخودی دارای خطوط هندسی
تصویر 6-4. کاسهبا رنگ نخودی مایل به سفید، دارای نقوش هندسی
تصویر 7-4.با نشیمن مخروطی به رنگ نخودی ، دارای نقوش هندسی
تصویر 8-4. کاسه مخروطی شکل نخودی رنگ سفالین با نقوش شطرنجی
تصویر 9-4. میوهخوری پایهدار با رنگ نخودی دارای خطوط و نقوش هندسی
تصویر 10-4. طرح شماتیک نقوش نقطه ای
تصویر 11-4.نمونه سفال با نقوش نقطه ای
تصویر 14-4. طرح شماتیک نقوش متقاطع
تصویر 15-4.نمونه سفال با نقوش متقاطع
تصویر 18-4. طرح شماتیک نقش زیگزاگ
تصویر 19-4.نمونه سفال با نقش زیگزاگ
تصویر 24-4. طرح شماتیک نقش خطوط شکسته
تصویر 25-4.نمونه سفال با نقش خطوط شکسته
تصویر 27-4. طرح شماتیک نقش مایه S یا Z
تصویر 28-4.نمونه سفال با نقش مایه های S یا Z
تصویر 29-4. طرح شماتیک نقش مایه خطوط دالبری با زاویه تند
تصویر 30-4.نمونه سفال با نقش مایه خطوط دالبری با زاویه تند
تصویر 31-4. طرح شماتیک نقش خطوط متقاطع شاخه دار
تصویر 32-4.نمونه سفال با نقش خطوط متقاطع شاخه دار
تصویر 33-4. طرح شماتیک نقوش شانه ای
تصویر 34-4.نمونه سفال با نقوش شانه ای
تصویر 35-4. طرح شماتیک نقش لوزی
تصویر 36-4.نمونه سفال با نقش لوزی
تصویر 37-4. طرح شماتیک نقش صلیبی
تصویر 38-4.نمونه سفال با نقش صلیبی
تصویر 39-4. طرح شماتیک نقش خطوط موجدار
تصویر 40-4.نمونه سفال با نقش خطوط موجدار
تصویر 46-4. طرح شماتیک نقش حلقه یا زنجیره
تصویر 47-4.نمونه سفال با نقش حلقه یا زنجیره
تصویر 49-4. طرح شماتیک نقش مایه سبدی
تصویر 50-4.نمونه سفال با نقش مایه سبدی
تصویر 51-4. طرح شماتیک نقوش نردبانی
تصویر 52-4.نمونه سفال با نقوش نردبانی
تصویر 56-4. طرح شماتیک نقش مثلثی
تصویر 57-4.نمونه سفال با نقش مثلثی
تصویر 67-4. طرح شماتیک نقش دالبری
تصویر 68-4.نمونه سفال با نقش دالبری
فهرست نقشه ها
نقشه 1.حوضه های فرهنگی شمال غرب و فلات مرکزی ایران


منابع و مأخذ:
منابعفارسی
1. اسمیت. فیلیپ،1986، بررسی دوران دیرینه سنگی در ایران، ع.ا. نگهبان مترجم، پنسیلوانیا: دانشگاه پنسیلوانیا.
2. اهلرز. ا، 1372، ایران: مبانی کشور شناسی جغرافیایی، نسخه دوم، جلد اول، م. ت. رهنمایی مترجم، تهران: موسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب.
3. بدیعی. رحیم ،1362، جغرافیای مفصل ایران، نسخه اول، جلد 2، تهران: نشر اقبال.
4. بهنام. علی رضا ، 1351، نخستین جامعه های انسانی در سرزمین ایران، هنر و مردم114.
5. پتروف . 1336،مشخصات جغرافیای طبیعی ایران، گ. گلاب, مترجم، تهران: دانشگاه تهران.
6. توحیدی. فرهاد ، 1378،فن و هنر سفالگری، تهران: سمت.
7. حاکمی. عیسی ، 1338، حفاری در تپه ی موشلان اسماعیل آباد ساوجبلاغ؛ آثار و اشیای جهار هزار سال قبل از میلاد، سالنامه ی کشور ایران , 7-203.
8. ذکاء. یحی، 1357، رقص در ایران، مجله هنر و مردم، 1ـ2, 191ـ192.
9. سیاهپوش. تراب ، 1352، پیرامون آب و هوای باستانی ایران، تهران: انتشارات ابن سینا.
10. طلایی. حسن، 1374،باستان شناسی و هنر ایران در هزاره ی اول ق.م،نسخه اول، تهران: سمت.
11. طلایی. حسن، 1376، نو یافته های معماری پیش از تاریخ ایران از تپه اسماعیل آباد. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهر سازی، 5, ص. 607-618. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
12. طلایی. حسن، و آجورلو. بهرام، 1387، درآمدی بر عصر نوسنگی در آذربایجان، مجله ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران185-4, 77-99.
13. طلایی. حسن, و یاری. احمد،بدون تاريخ، تحلیل ساختار و الگوهای طراحی نقوش حیوانی سفال های چشمه علی و سیلکIII در شمال مرکزی ایران، مجله ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران , 27-46.
14. علیزاده. عباس، 1380،تئوری و عمل در باستان شناسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
15. علیزاده. کریم، و آذرنوش. م، 1382، بررسی روشمند تپه باروج: روابط فرهنگی دو سوی ارس، مجله ی باستان شناسی و تاریخ2 .
16. فاضلی نشلی. حسن، 1385، باستان شناسی دشت قزوین از هزاره ی ششم تا هزاره ی اول قبل میلاد، نسخه اول، تهران: دانشگاه تهران.
17. فاضلی نشلی. حسن، کانینگهام. ر, روٍث, ی., گوین, گ., راندی, د., مقصودی, م., و دیگران، 1384، گزارش مقدماتی کاوش محوطه ی باستانی پردیس در سال 1383، پژوهش های باستان شناسی و مطالعات میان رشته ای , 31-44.
18. فرجی. عبدالرضا ، 1366، جغرافیای کامل ایران،جلد اول، تهران: شرکت چاپ و نشر ایران.
19. قوچانی. علی ، 1364، کتیبه های سفال نیشابود، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، اداره کل موزه ها: موزه ی رضا عباسی.
20. کارگر. بهمن، 1374، بررسی و گمانه زنی در اهرنجان و قره تپه ی سلماس، پایان نامه ی کارشناسی ارشد، در تهران: دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی تهران، گروه باستانشناسی.
21. کامبخش فرد. سیف. الله، 1380، سفال و سفال گری در ایران، از ابتدای نو سنگی تا دوران معاصر، تهران: ققنوس.
22. کبیری نیا. محمد،1362، کلیات زمین شناسی ایران، تهران: انتشارات کیان..
23. کریمیان. حسن ، 1328،قم را بشناسید،قم: انتشارات اداره ی فرهنگ شهرستان قم.
24. کوبان. ، 1345، وجه مشخص سفال سیلک III،مجله ی هنر و مردم، 48, 20-31.
25. کیانی. یوسف، 1379، پیشینه ی سفال وسفال گری درایران، تهران: نسیم دانش.
26. گریشمن. رومان، 1349،ایران از آغاز تا اسلام،نسخه سوم، م. معین, مترجم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
27. گریشمن. رومان، 1379، سیلک کاشان، ا. کریمی, مترجم، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
28. مجیدزاده. یوسف، 1366، سنگ لاجورد و جاده ی بزرگ خراسان، مجله ی باستان شناسی و تاریخ , دوم.
29. مجیدزاده. یوسف، 1377، گزارش مقدماتی نخستین فصل حفریات باستان شناختی در محوطه ی ازبکی، شهرستان ساوجبلاغ، مجله ی باستان شناسی و تاریخاول, 81.
30. ملک شهمیرزادی. صادق، 1378، باستان شناسی پیش از تاریخ ایران، نسخه اول، تهران: جهاد دانشگاهی.
31. ملک شهمیرزادی. صادق، 1359، تپه زاغه و مسأله "سفال منقوش با رنگ زایل شونده"، مجله ی کند و کاو , 69.
32. ملک شهمیرزادی. صادق، 1371، تصویری از پوشش گیاهی و حیوانی حاشیه ی کویر در 7500 سال پیش، مجموعه مقالات سمینار بررسی مسایل بیابانی و کویر در ایران .
33. ملک شهمیرزادی. صادق، 1374، گاهنگاری فلات مرکزی ایران، دوران نوسنگی تا آغاز شهر نشینی، مجله ی باستان شناسی و تاریخ , دوم.
34. ملک شهمیرزادی. صادق، و نوکنده, ج. 1379،آق تپه. گرگان: سازمان میراث فرهنگی کشور، مدیریت میراث فرهنگی استان گلستان.
35. نگهبان. عزت. الله، 1356، حفاری دشت قزوین، تهران: مارلیک.
36. نگهبان. عزت. الله، 1356، گزارش مقدماتی دو ماهه عملیات حفاری دشت قزوین، منطقه ی سگز آباد، نشریه موسسه و گروه باستانشناسی و تاریخ هنر، ضمیمه ی مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی1.
37. نگهبان. عزت. الله، 1376 ، مروری بر پنجاه سال باستان شناسی ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
38. هژبری نوبری. علیرضا، و پور فرج. اکبر، 1385، تبیین دوران نوسنگی و کالکولتیک منطقه ی اردبیل بر اساس داده های قوشاتپه شهریری، مجله ی علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران2-180.
39. هول. فرانک، 1381، باستانشناسی غرب ایران، تهران: سمت.
40. واندنبرگ. لویی، 1379، باستان شناسی ایران باستان، نسخه دوم، ع. بهنام, مترجم، تهران: دانشگاه تهران.
41. ویت. مری. و دایسون. رابرت. 1382 ، گاهنگاری ایران از حدود هشت هزار سال تا دو هزار پیش از میلاد، نسخه اول، ر. افهمی, تدوين, ا. پور فرج, و ا. چایچی امیرخیز, مترجم، کرمان: انتشارات نسل باران.
42. یاری. احمد. و طلایی, حسن، 1384، تحلیل ساختاری نقوش سفال نوسنگی شمال غرب ایران،مجله ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران , 61-77.

43. Brown, B.1962. Excavation at Shahrayar, Iran. Archaeology , 15, 27-31.
44. Brown, B. 1948. EXCAVATION IN AZARBAIJAN. London: JOHM MURRAY.
45. Burney, C.1958. eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronz Age. Anatolian Studies, 8 , 157-209.
46. Burney, C. 1964. Excavation at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1962: Third Preliminary Report. Iraq 26 , 54-61.
47. Burney, C. 1961. Excavation at Yanik Tepe, North Westwrn Iran. Iraq, 23 , 53-138.
48. Burney, C. 1962. Excavation at Yanik TepeAzerbaihan 1961: Second Preliminary Reprt. Iraq, 24 , 49-134.
49. Burney, C., & Long, D.1971. The peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus. New York: Praeger.
50. Doyson, R. H.1969. A Decad in Iran. Expedition , 111.
51. Doyson, R. H.1991. The Neolithic Period Through the Bronze Age in Northeastern and North-Central Persia.E. Yarshater, Ed. Encyclopaedia Iranica , V, Fascicle 3, 265-275.
52. Dyson, R. H., & Young, T. J.1960. The Solduz Valley, Iran: Pisdeli Tepe. Antiquity , XXXIV, 19-27.
53. Ghrishman, R.1938. Fouille de Sialk pres de Kashan, 1933, 1394, 1937Vol. I. Paris.
54. Hamlin, C.1975. Dalma Tepe. Iran , XIII, 111-127.
55. Henrickson, E.1983. A update Chronology of The Early and Middle Chalcolithic of Central Zagros Highlands, Western Iran. Iran , 63-108.
56. Henrickson, E., & Vitali, V.1987. the Dalma Tradition: Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration Highland Western Iran. Paleorient , 37-45.
57. Majidzadeh, Y.1976. The Early Prehistoric Culturs of The Central Plateau of Iran. In An Archaeological History of its Development During The Fifth and Forth Millennim B.C.
58. Malek Shahmirzadi, S.1977. Teoe Zagheh: A Six Millennium B.C Village in the Qazvin Plain of the Central Iranian Plateau. Ph.D Dissertation : University of pennsylvania.
59. Malek Shahmirzadi, S. 1977. Tepe Zagheh: A Millennium Big Village in the Qazvin Plain of the Central Iranian Plateau. Ph.D. Dissertation : University of Pennsylvania.
60. Maleki, Y.1961. Abstract Art and Animals Motis amaong the Ceramists of The Region of Tehran. Archaeology Viva1.
61. Masuda, S. I.1976. Excavation at Teppeh Sang Caxmag. Annual Symposium of Archaeological Research in Iran. Tehran, Iran: Muzeh-e Iran-e Bastan.
62. Matney, T.1995. Reviews and reports. Re-excavating Chashmeh Ali. Expedition , 37, 26-38.
63. McCown, D.1942. The Comparative Stratigrphy of Early Iran. Oriental Instituate of the University of Chicago, studies in oriental civilization23.
64. Shmidt, E.1937. Excavation at Tepe HissarDamghanVol. 1. Philadelphia: The University Museum, The University of Pensylvania Press.
65. Shmidt, E.1931. Excavation at Tepe Hissar. Musem jurnal Pensylvania UniversityMJXXIII.
66. Shmidt, E. 1934. The Jiont Expedition to Persia. University Museum Bulletin , 5, 86-87.
67. Solecki, R. L., & Solecki, R. S.1973. Tepe Seavan, a Dalma period Site in Margavar Valley, Azarbaijan, Iran. Bulletin of the Asia institute 3 , 98-117.
68. Talai, H.1983. Pottery Evidence from AhrendjanTepe, A Neollithic Site in Salmas Plain, Azarbaijan, Iran. AMI , Band 16, 7-17.
69. Talai, H. 1983. Stratigraphical Sequence and Architectural Remains at Ismailabad The Central Plateau of Iran. Archaeologisch mitteilungen Aus Iran , 59.
70. Voigt, M. M.1983. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Sattelment; HASSANLU Excavation Reports. Pensylvania: University of Pensylvania.
71. Voigt, M. M., & Dyson, R. H.1992. The Chronology of Iran ca, 8000-2000 B.C Chronology in Old Eorld AchaeologyThird ed..R. W. Ehich, Ed. Chicago: University of Chicago Press.
72. Young, C., & Levin, L.1974. Excavation of Godin Projet: Second Progress. Royal Ontario Museum Art and Archaeology.

---