پایان نامه تبعات ناشی از تهاجم مغولان بر جهان اسلام

نوع فایل: word
قابل ویرایش 192 صفحه

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد تاریخ «M.A»

چکیده:
تهاجم مغول به ايران و بطور کلي به ممالک اسلامي، که خان بزرگ و فرزندان و سردارانش با تمام توان و نيروي مادي و معنوي خويش در آن شرکت داشتند بر اثر تزلزلي که در همه ارکان و شئون جامعه ايجاد شد، چنان مي نمود که همچنانکه دولت از دست رفت دين نيز در کار از دست رفتن است.
در این پایان نامه بطور کلي عوامل چگونگي تهاجم و غلبه عنصر مغول بر ايران را مورد تحليل و بررسي قرار مي دهيم که اين علل عبارتند از:
1- تهاجم نهايي مغول به منظور گشودن کامل ايران و از بين رفتن همه کانون هاي مقاومت مادی و معنوی.
2- چگونگي وضع مادي و معنوي حکومت خوارزمشاهي در ايران، فقدان جنبه مردمي آن، سياست توسعه طلبي سراسر اشتباه و روش ناهنجار آن در قبال قدرت هاي رقيب و پراکندگي نيروهاي موجود در برابر سيلي که در حال سرازير شدن بود.
3- گسترش قلمرو حکومت نوپاي مغول در شرق و غرب و ايجاد نوعي کنفدراسيون در اراضي اشغالي به توسط شاهزادگان چنگيزي که سبب تجزيه امپراطوري جهاني مغول گرديد و سرانجام به نفع ايرانيان براي غلبه بر عنصر حاکم تمام شد.
4- سرانجام تشکيل حکومت مغولي ايلخاني در ايران که آغازگر بابي نو در تاريخ اين سرزمين بود. و کلاً حکومت ايلخانان بعد از استيلاي مغول که لطماتي بر ايران و تمدن و فرهنگ آن وارد آمد آغازي براي تجديد تمدن و فرهنگ ايراني بود. سلاطين ايلخاني تحت تاثير وزراء و مشاورين مسلمان به آئين اسلام گرويدند و به يک سري اقدامات فرهنگي، اجتماعي دست زدند.
از جمله سلاطين ايلخاني که اقدامات فرهنگي و اجتماعي فراواني انجام داد، غازان خان بود. اصلاحات او در اين دوره با انديشه و تدبير خواجه رشيد الدين فضل الله همداني صورت گرفت تا حدودي وضع عمومي مردم، زراعت و تجارت، شهرها و مدارس را بهبود بخشيد و مراکز فرهنگي گوناگوني ايجاد شد. ولي اين اصلاحات در زمان جانشينان او به طور جدي دنبال نشد و در دوره ي ابو سعيد با قتل خواجه رشيد الدين ضربه اي سنگين بر پيکر فرهنگ وارد آمد و زمينه را براي استيلاي امراي مغول و ملوک الطوايفي فراهم آورد و سپس سلسله هاي چندي در ايران روي کار آمدند که ظهور تيمور به اين ملوک الطوايفي پايان داد.

پيشگفتار:
« قَد خَلَت مِن قَبلِکُم سُنَنٌ فَسيرُوا في الارض فانظُرُوا کيفَ کانَ عاقِبَه المُکذِّبينَ»
آل عمران، آيه 136
به حول و قوه الهي مي خواهيم مقطعي از تاريخ کشورمان را مورد بررسي و تحقيق قرار دهيم که به اعتراف اکثر مورخان متأخر و متقدم يکي از مصيبت بارترين ادوار تاريخ ايران به شمار مي آيد و گزافه سخن نخواهد بود که اگر گفته شود: اسلام و ايران در ميان تمام ناگواري ها و بدبختي هايي که بر آن وارد آمده فاجعه اي ناگوارتر از تهاجم مغول نديده است. با اينکه کشور کهنسال ايران در طول تاريخ پر فراز و نشيب خود حوادث تلخ و شيرين زيادي را پشت سر گذاشته و توانسته است به همت دلير مردان خود به حيات سرفرازانه ادامه دهد و از کيان اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامي پاسداري نمايد. ايران يکي از کشورهاي نادري است که قرن ها به دليل موقعيت جغرافيايي و منابع طبيعي مورد توجه کشورگشايان و اقوام صحرانشين واقع شده است و همين توجهات سبب هجوم و مهاجرت آنان به ايران گرديد.
اقوام مهاجم بعد از آنکه عواملي را که مانع اسکان آنان بوده از بين برده و شرايط مساعد و مناسبي را چه از لحاظ جغرافيايي (اقليم مساعد پناهگاه هاي طبيعي، مراتع سرسبز و خرم، جلگه هاي حاصلخيز)، اقتصادي، انساني براي خود يافته اند قصد سکونت دائمي را کرده و اکثراً به علت داشتن فرهنگ و تمدن پايين تحت تاثير فرهنگ و تمدن غني ايراني -اسلامي واقع شده و بعد از مدتي ماهيت ايراني به خود گرفته اند.
البته هجوم صحرانشينان به جوامع متمدن و اسکان يافته همواره با ويراني سرزمين هاي مفتوحه همراه بوده است اما فتوحات پي در پي چنگيزخان و جانشينان وي از بسياري جهات با فتوحات صحرانشينان ديگر تفاوت داشت. در فتوحات چنگيزخان بي رحمي ها و ويراني ها به صورت متشکل اعمال مي شدند و تمام عناصري که ممکن بود مقاومتي از خود نشان بدهند نابود مي گرديدند.
آنها پس از غارت شهرها و روستاها سپاهيان را مي کشتند و افراد خانواده ايشان را به بردگي وامي داشتند. صنعتگران ماهر را بين شاهزادگان و بزرگان مغول تقسيم مي کزدند و دختران و زنان جوان را به کنيزي مي بردند. لشکريان چنگير همانند بهمن سرازير شدند و در مسيرشان تمدن اسلامي را نابود و چنان عمل کردند که گويي نه شهري بوده است و نه فرهنگي. اثرات و نتايج ويرانگري حمله مغول در تمام ابعاد زندگي سياسي و اقتصادي و فرهنگي ايران چنان شکننده و وخيم بوده که با گذشت چند قرن هنوز جراحات آن بر پيکره تنومند تمدن و فرهنگ ايران زمين احساس مي شود و به عقيده اکثر صاحبنظران يکي از عوامل اصلي اصلي عقب ماندگي ايران و ساير بلاد اسلامي از کاروان علم و تمدن و فرا بريدن نوزائي شرق از همين ايلغار سهمگين مغولان مي باشد و به حقيقت مي توان آن را يکي از ناگوارترين مصائب وارده بر نژاد بشري دانست.
بازگويي حادثه دردناک يورش مغولان به شهرهاي اسلامي چنان تأثرآور بود که ابن اثير مورخ مشهور را که خود شاهد عيني واقعه بود مي نويسد:
«چند سال بود که از ذکر اين حادثه خودداري مي کردم. زيرا آن را بسيار بزرگ و هولناک مي شمردم و از يادآوري آن اکراه داشتم. آخر چه کسي برايش آسان خواهد بود که خبرگزار مرگ اسلام و مسلمانان باشد؟ چه کسي مي تواند ذکر چنين واقعه اي را ناچيزي انگارد؟ بنابراين اي کاش مادرم مرا نزاده بود، يا پيش از بروز اين حادثه مرده و از ياد رفته بودم. اين کار يعني تاريخ نويسي شامل ذکر چنين حادثه عظيم و بزرگي نيز هست که روزها و شب ها ديگر همانندش را نخواهد آورد و همه مردم به ويژه مسلمانان را دربر گرفت. اگر گوينده اي مي گفت: (جهان از زماني که رورگار بزرگ و منزه آدم را آفريده تا امروز چنين بلائي گرفته نشده) راست مي گفت؛ زيرا در تواريخ حادثه اي که برتر از اين يا نزديک به اين رويداد باشد ديده نمي شود.
موقعي که طايفه مغول به سرکردگي چنگيزخان پس از مطيع ساختن قبايل و اقوام ساکن در مغولستان و ترکستان متوجه ايران و ساير بلاد اسلامي شد وضعيت بلاد اسلامي به قرار زير بود:
در ايران سلطان محمد خوارزمشاه بعد از يک رشته جنگ هاي خونين ماوراء النهر از قراختائيان (607 هـ. ق) و افغانستان را از ملوک مسلمان غور (609 هـ. ق) و عراق عجم و فارس و آذربايجان را از اتابکان (614 هـ. ق) گرفته بود و تقريباً مالک تمام ايران محسوب مي شد.
اين وضعيت شرق اسلامي بود اما در ديگر ولايات اسلامي، جزيره، مصر و بيشتر بلاد شام زير سلطه جانشينان صلاح الدين ايوبي بود. تقسيم دولت ايوبي پس از وفات ملک عادل برادر صلاح الدين در سال 615 ميان اولادش که با يکديگر به جنگ و نزاع پرداختند و نيز تهديد دولت هاي کوچک صليبي سوريه و فلسطين نسبت به سوريه و مصر همه از موانع ايجاد يک اتحاد اسلامي براي ايستادگي در برابر مغولان بود. از اين رو سقوط دولت خوارزمشاهيان (628 هـ. ق ) و سقوط بغداد در سال (656 هـ. ق) اتفاقي ناگهاني نبود، بلکه نتيجه قطعي ضعف جهان اسلام و فرصت يافتن مغول براي تهاجم به سرزمين هاي اسلامي در سال (616 هـ. ق) بود.
اکثر مورخان و صاحبنظران تاريخ ايلخانان مغول ادوار تسلط آنها را بر ايران که قريب 140 سال به طول انجاميده از لحاظ تأثيرات سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي به سه مرحله تقسيم کرده و اتفاق نظر دارند که: نخستين مرحله از سال (616 هـ. ق) که آغاز حمله چنگيز به قلمرو خوارزمشاهيان شروع شده و تا ابتداي سلطنت غازان خان (694 هـ. ق) ادامه مي يابد اين مرحله را دوره قتل و غارت ناميده اند.
مرحله دوم: از سلطنت غازان خان مشهورترين ايلخان مغول در ايران شروع و با مرگ سلطان ابوسعيد (736 هـ. ق) به اتمام مي رسد. اين سال ها را دوره طلايي و مشعشع حکومت ايلخاني دانسته اند.
مرحله سوم: از 736 هـ. ق تا 756 (کشته شدن طغاتيمور آخرين ايلخان) که دوره ايلخاناني که دست نشانده امراي متخاصم بودند و دوره تنزل حکومت ايلخاني محسوب مي شود.
درباره ارزيابي عواقب و نتايج فتوحات مغول در مسير تکامل اجتماعي و اقتصادي و سياسي و فرهنگي کشورهاي آسياي مقدم و ميانه در ميان مورخان اختلاف است بعضي از مورخين از جمله بارتولد، اهميت ويراني و خرابي و سقوط اقتصادي و فرهنگي را که در واقع نتيجه قطعي هجوم مغول و متعاقب آن، فرمانروايي فاتحان صحرانشين در سرزمين هاي مورد تطاول ايشان بوده ناچيز شمرده و اينگونه اثبات مي کنند که سودمندي فتوحات مغول بيش از زيان هايش بوده است.
هدف اين رساله تنها بازگويي و روايت اخبار و حوادث تلخ قرن هاي هفتم و هشتم هجري و اينکه مسلمانان آن دوره چه سرنوشت شومي از سوي دشمنان خون آشام و وحشي خود داشتند نيست؛ بلکه به عنوان اينکه گذشته چراغ راه آينده است و ملتي که از گذشته تلخ و شيرين خود عبرت ها بياموزد و بکار نبرد مي تواند آينده بهتري را براي تداوم حيات با عزت و اقتدار خود رقم بزند.

فهرست مطالب:
چکيده
پيشگفتار
ارائه و پیشگفتار- روش و پيشينه تحقيق
مقدمه
نقد و بررسي منابع
فصل اول: نگرشي بر خاستگاه مغولان قبل از تهاجم به جهان اسلام
1-1 اوضاع سياسي ايران پيش از حمله مغول
2-1 نگرشي بر اوضاع سياسي بغداد (مقارن حمله مغول)
فصل دوم: حمله مغول
1-2 بررسي حيات شهري در ماوراء النهر مقارن حمله مغول
2-2 نگرشي بر بافت شهرهاي ماوراء النهر و بررسي مقاومت قشرهاي پايين اجتماع
3-2 مقاومت مردم جرجانيه در برابر حملات سه لشکر مغول
فصل سوّم
1-3 هلاکو در ايران
2-3 تصرف بغداد
3-3 تغييراتي که با فتح بغداد در جغرافياي سياسي جهان اسلام پيش آمد؟
فصل چهارم
1-4 عين جالوت و پيروزي مصريان
2-4 نتايج نبرد عين جالوت
3-4 روابط ديپلماسي ايلخانان با اروپا (هلاکو و اباقا)
4-4 تبعات ناشی از تهاجم مغولان بر جهان اسلام

منابع و مأخذ:
1- ابن الاثير، عزالدين علي، 1355، الکامل في التاريخ، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران، انتشارات علمي، چاپ اول.
2- ابن طقطقي، محمد بن علي بن طباطبا، 1367، تاريخ فخري، ترجمه محمد وحيد گلپايگاني، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ سوم.
3- ابوسليمان داود، فخرالدين، 1348، تاريخ بناکتي، به کوشش جعفر شعار، تهران، انتشارات انجمن، آثار ادبي، چاپ اول
4- احمد خوافي، فصيح، 1341، مجمل فصيحي، به تصحيح و تحشيه محمود فرخ، مشهد، انتشارات طوس، چاپ اول
5- اشپولر، برتولد، 1365، تاريخ مغول در ايران، ترجمه محمود ميرآفتاب، تهران، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
6- اقبال آشتياني، عباس، 1356، تاريخ مغول از حمله چنگيز تا تشکيل دولت تيموري، تهران انتشارات امير کبير
7- اقبال آشتياني، عباس، 1385، تاريخ کامل ايران (بعد از اسلام)، تهران، انتشارات نگاه، چاپ آذين
8- انصاف پور، غلامرضا، 1365، ساخت دولت در ايران (از اسلام تا يورش مغول)، تهران، انتشارات اميرکبير، چاپ اول
9- بارتولد، ولاديمير، 1366، ترکستان نامه، ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه کريم کشاورز، تهران، انتشارات آگاه چاپ دوم
10- بارتولد، ولاديمير، 1352، ترکستان نامه، ترجمه کريم کشاورز، تهران انتشارات بنياد فرهنگ ايران
11- بلخي، محمد بن خاوند شاه (ميرخواند)، 1375، روضه الصفا، تهران انتشارات علمي تهذيب و تلخيص عباس زرياب، چاپ مهارت، چاپ دوم
12- بلنتيسکي، آ، 1371، خراسان و ماوراءالنهر، ترجمه پرويز ورجاوند، انتشارات مرکز اسناد فرهنگي آسيا، چاپ آرين، چاپ دومص 25
13- بلنتيسکي، آ، 1371، خراسان و ماوراءالنهر، ترجمه پرويز ورجاوند، انتشارات مرکز اسناد فرهنگي آسيا
14- بويل، ج، آ، 1381، تاريخ ايران کمبريج از آمدن سلجوقيان تا فروپاشي دولت ايلخانان ج 5، ترجمه حسن انوشه، تهران انتشارات امير کبير چاپ پنجم
15- بياني شيرين، 1381، دين و دولت در ايران عهد مغول، ج 2، تهران، ويراستار هادي عالمزاده انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ديبا، چاپ اول
16- بياني شيرين، 1381، دين و دولت در ايران عهد مغول، ج 1، تهران، ويراستار هادي عالمزاده انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ديبا، چاپ اول
17- بياني شيرين، 1381، دين و دولت در ايران عهد مغول، ج 3، تهران، ويراستار هادي عالمزاده انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ديبا، چاپ اول
18- جعفريان، رسول، 1377، تاريخ ايران اسلامي (از يورس مغولان تا زوال ترکمانان) تهران موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر
19- جوزجاني، قاضي منهاج سراج، 1363، طبقات ناصري يا تاريخ ايران و اسلام، به تصحيح و تحشيه عبدالهي حبيب، تهران، انتشارات دنياي کتاب، چاپ اول
20- حافظ ابرو، شهاب الدين عبدالله، 1370، جغرافياي تاريخي خراسان در تاريخ حافظ ابرو، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول
21- خلعتبري، شرفي، الهيار و محبوبه، 1380، تاريخ خوارزمشاهيان، انتشارات سمت، چاپ اول
22- خواندمير، غياث الدين ابن همام الدين، 1333، تاريخ حبيب السير في اخبار افراد بشر، تهران، خيام، جلد سوم
23- دستغيب، عبد العلي، 1367، هجوم اردوي مغول به ايران، تهران، انتشارات علم، چاپ اول
24- رازي، عبدالله، 1335، تاريخ کامل ايران، تهران انتشارات اقبال
25- راوندي، مرتضي، 1374، تاريخ اجتماعي ايران، انتشارات نگاه، تهران، چاپ اول، جلد هشتم
26- رجب زاده، هاشم، 1383، سرگذشت غازان خان، تهران، موسسه فرهنگي اهل قلم
27- رشيد الدين فضل الله، 1373، جامع التواريخ، به تصحيح محمد روشن و مصطفي موسوي، تهران، نشر البرز، جد اول
28- رشيد الدين فضل الله، 1358، سوانح الافکار، به کوشش محمد تقي دانش پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول
29- رشيد الدين فضل الله، 1384، سرگذشت مغولان در ايران از چنگيز تا هلاکو، بازنويسي و تلخيص کتاب جامع التواريخ به کوشش هاشم رجب زاده، انتشارات موسسه فرهنگي اهل قلم، بهار 84
30- رشيد وو، پي نن، 1368، سقوط بغداد و حکمروايي مغولان در عراق (ميان سال هاي 1258 و 1335 ميلادي) ترجمه دکتر اسدالله آزاد، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوي
31- رضايي، عبدالعظيم، 1378، گنجينه تاريخ ايران، تهران، انتشارات اطلس، جلد يازدهم
32- رنه، گروسر، 1368، امپراطوري صحرانوردان، ترجمه عبدالحسين ميکده، تهران، شرکت انتشارات فرهنگي و علمي.
33- زرين کوب، عبدالحسين، 1353، تاريخ ايران بعد از اسلام، تهران انتشارات امير کبير چاپ دوم
34- زيباکلام، صادق، 1376، ما چگونه ما شديم؟ تهران، انتشارات روزبه چاپ سوم.
35- ساندرز، ج.ج ، تاريخ فتوحات مغول ، ترجمه ابوالقاسم حالت ، تهران انتشارات امير کبير ، چاپ اول
36- سراج، منهاج، 1363، طبقات ناصري، تهران، تصحيح عبدالهي حبيبي، انتشارات دنياي کتاب، چاپ اول.
37- سکايا، پيگولو، ن، ويا، کوبوسکي و ديگران، 1354، تاريخ ايران دوران باستان تا پايان سده 18 م. جلد 2، تهران، ترجمه کريم کشاورز، انتشارات پيام، چاپ اول
38- شبانکاره اي، محمد بن علي بن محمد، 1376، مجمع الاناب، به تصحيح ميرهاشم محدث، تهران، انتشارات اميرکبير
39- شعباني، رضا مروري کوتاه بر تاريخ ايران، تهران، انتشارات سخن چاپ مهارت
40- شيرازي، فضل الله بن عبدالله، 1338، تاريخ وصاف، تهران ابن سينا
41- طوسي، خواجه نصير، 1373، اخلاق ناصري به تصحيح مجتبي منيري و علي رضا حيدري، تهران انتشارات اميرکبير
42- کاشاني، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، 1348، تاريخ الجايتو، تهران به کوشش همبلي، انتشارات نشر کتاب، چاپ اول
43- کربلائي تبريزي، حافظ حسين، 1349، روضات الجنان و جنات الجنان، ج اول تصحيح جعفر سلطان القرائي، تهران چاپ اول
44- مرتضوي، منوچهر، 1372، مسائل عصر ايلخانان، تهران، آگاه چاپ دوم
45- مستوفي، حمدالله، 1364، تاريخ گزيده به اهتمام عبدالحسين نوائي، تهران انتشارات اميرمبير چاپ سوم
46- مورگان، ديويد، 1371، مغول ها ترجمه عباس مخبر، تهران انتشارات مرکز، چاپ اول
47- نطنزي، معين الدين، منتخب التوازيخ، به تصحيح ژان لوبي، تهران، انتشارات خيام، چاپ اول
48- هروي، سيف بن محمد بن يعقوب، 1383، تاريخ نامه ي هرات، تصحيح غلامرضا طباطبائي مجد، تهران اساطير
49- همداني، خواجه رشيدالدين فضل الله، 1363، جامع التواريخ، به کوشش بهمن کريمي، ج اول، تهران انتشارات اقبال، چاپ سوم
50- ورهرام، غلامرضا، 1367، نظام حکومت ايران در دوران اسلام، تهران، موسسه مطالعات فرهنگي، چاپ اول

---